هیدروپونیک یا کشت بدون خاک، روشی است که گیاهان بدون استفاده از خاک به عنوان محیط کشت پرورش می‌یابند. به عبارت دیگر به مجموعه روشهای کشت گیاهان در آب (محلول غذایی) یا بستر غیر از خاک هیدروپونیک اطلاق می‌شود که از لحاظ تاریخی سابقه نسبتاً طولانی دارد. شاید سابقه کشت هیدروپونیک به اندازه اهرام مصر قدیمی باشد. به عنوان مثال، باغ‌های آویزان بابلی‌ها، شکل اولیه‌ای از هیدروپونیک بوده است. کشت بدون خاک گیاهان در دهه 1930 توسط دانشمندان کالیفرنیایی رونق یافت. بطوری که هیدروپونیک مدرن شکل گرفت و در طی جنگ جهانی دوم، ارتش امریکا باغ‌های هیدروپونیک بزرگی را در چندین جزیره برای تامین سبزی سربازان منطقه ایجاد نمود.
کشت هیدروپونیک از حدود 40 سال قبل به طور تجاری برای تولید سبزی و تولید گیاه زینتی به کار رفت. بر اساس آمار سال 1995، بیش از 25 هزار هکتار گلخانه سبزی با کشت هیدروپونیک در سطح جهان وجود داشته است که به طور حتم، این آمار امروزه چند برابر شده است. در طی سه دهه گذشته در زمینه کشت هیدروپونیک پیشرفت‌های زیادی به وجود آمده است که آینده این روش کشت را بسیار امید بخش کرده است.
با تولید پلاستیک، در کشت هیدروپونیک، جهش بزرگی صورت گرفت. هیدروپونیک‌های قدیمی که به طور عمده از قسمت‌های سیمانی ساخته شده، مشکل نشت آب داشتند. فایبرگلاس، انواع پلاستیک نظیر انواع مختلف ورقه‌های پلی‌اتیلن و انواع مختلف لوله‌های پلاستیکی و پی وی سی در کسب جایگاه کنونی و اقتصادی هیدروپونیک ایفای نقش کرده‌اند.
امروزه تاسیسات هیدروپونیکی در تغذیه میلیون‌ها انسان کمک می‌کند، به طوری که در صحراهای فلسطین اشغالی، لبنان و کویت، جزایر سیلان، فیلیپین و قناری، برروی پشت بام‌های کلکته و در روستاهای گرم و خشک بنگال غربی یافت می‌شود. بررسی اخیر آمریکا نشان می‌دهد که بیش از یک میلیون واحد کشت بدون خاک برای تولید محصولات گیاهی در امریکا وجود دارد. روسیه، فرانسه، کانادا، آفریقای جنوبی، هلند، ژاپن، استرالیا و آلمان از جمله کشورهایی هستند که کشت هیدروپونیک به طور گسترده در آنها ایجاد شده است.
نیمی از گوجه فرنگی جزیره ونکوور (Vancouver) کانادا و یک چهارم گوجه فرنگی مسکو با کشت هیدروپونیک تولید می‌شود . حدود بیست درصد سبزی و شاخه‌های گل بریده استرالیا به طریق هیدروپونیکی تولید می‌شود. سیستم‌های هیدروپونیکی مدرنی در زیر دریایی‌های هسته‌ای آمریکا و ایستگاه فضایی روسیه نصب شده است. باغ وحش‌های بزرگ دنیا از طریق کشت هیدروپونیک، غذای سبز مورد نیاز حیوانات سالم را تولید می‌نماید. سیستم‌های کوچک و بزرگ توسط شرکت‌ها و افراد به طور تجاری یا خانگی، حتی در قطب شمال برای نمونه در جزایر بافین و اسکیمو ایجاد شده است. کشاورزان زیادی در سطح دنیا از کشت هیدروپونیک برای تولید گیاهان سبزی، دارویی و زینتی در مقیاس وسیع و تجاری استفاده می‌نمایند.
هیدروپونیک برای زندگی آپارتمان‌نشینی کنونی که زمین برای باغبانی وجود ندارد نیز مطلوب است. در طی بهار و تابستان می‌توان واحد هیدروپونیک را به حیاط یا بالکن منتقل نمود. در پاییز و زمستان باید واحد هیدروپونیک را به حیاط یا بالکن منتقل نمود. در پاییز و زمستان باید واحد هیدروپونیک را به داخل ساختمان یا زیرزمین انتقال داده، از نور مصنوعی استفاده نمود. به منظور تامین نور گیاهان هیدروپونیکی می‌توان از لامپ معمولی، لامپ سدیم گازی، مهتابی فلورسنت و گاهی ترکیب از آنها استفاده نمود.
گیاهان، دوستدار کشت در هیدروپونیک هستند، زیرا ریشه‌هایشان در خاک سنگین حرکت ننموده، برای تهیه مواد غذایی در خاک؛ رقابت و تلاش نمی‌کنند. این گیاهان تمیز و خوش ترکیب، میوه‌ها و سبزی‌هایی با ارزش غذایی زیاد و مزه برتر را تولید می‌کنند. بسیاری از این گیاهان بویژه خیار، گوجه فرنگی و کاهوی تولید شده هیدروپونیکی در بخش جداگانه‌ای در سوپرمارکت‌ها با قیمت بالا به فروش می‌رسد. نکته قابل توجه اینکه گاهی می‌توان سبزی‌ها را با هزینه‌ای کمتر از طریق هیدروپونیک تولید کرد. طراحی و اجرای سیستم‌های هیدروپونیک و مدیریت آن به طور تجاری، نیازمند افراد آموزش دیده و توجه به جزئیات دانش آن دارد. به طور کلی مزایا و معایب کشت هیدروپونیک برای تولید محصولات کشاورزی را می‌توان به شرح زیر بیان کرد :
برای مطالعه مقاله هیدروپونیک(آبکشت) چیست کلیک کنید.
رشد کاهو به صورت هیدروپونیک
محاسن سیستم هیدروپونیک
- جایی که خاک مناسب وجود ندارد یا خاک، آلوده به بیماری است؛ می‌توان گیاه را کشت نمود.
- نیروی کار برای کاشت و داشت تا حد زیادی کاهش می‌یابد، زیرا به شخم و آماده سازی زمین و ضدعفونی خاک و سایر عملیات کاشت و داشت نیازی ندارد.
- حداکثر عملکرد در این روش موجب می‌شود تا در جاهایی که جمعیت زیاد و زمین گران است. تولید محصول اقتصادی باشد. بدین ترتیب که گیاهان رشد سریعتری داشته، ضمن تولید عملکرد بیشتر، محصول زودرس‌تر خواهد بود.
- صرفه جویی در مصرف آب و مواد غذایی از مزایای اصلی این روش است، زیرا مصرف آب در این روش بسیار کمتر از روشهای کشت در خاک است، ضمن اینکه عناصر غذایی در حد مطلوب و مورد نیاز گیاه تامین می‌شود.
- کاهش در آلودگی خاک و آب به لحاظ مصرف کمتر و بهینه سموم و کودهای شیمیایی صورت می‌گیرد.
- هر گیاهی را می‌توان در محیط هیدروپونیک کشت داد و نیاز به مبارزه با علف‌های هرز و سم پاشی با آفت‌کش‌های خطرناک کم می‌شود. به طوری که در محیط رشد گیاهان، آفات و بیماری‌های کمتری وجود دارد و گیاه اغلب در شرایط عاری از حشرات و عوامل بیماری‌زای ریشه‌ای (خاکزی) به طور سالم و تمیز رشد می‌کند.
- امکان تنظیم بهتر عوامل محیطی از ویژگی این روش است، به طوری که در محیط های گلخانه ای می‌توان شدت نور، رطوبت، دما و ترکیب هوا را تنظیم نمود.
- افراد مبتدی علاقه مند می‌توانند یک سیستم هیدروپونیک کوچک را در گلخانه منزل یا در حیاط اداره کنند. سیستم‌های هیدروپونیک کوچک تمیز، سبک و قابل جابجایی را می‌توان ساخت یا در صورت موجود بودن در بازار، خریداری کرد.
برای مطالعه مقاله علوفه هیدروپونیک چیست کلیک کنید.
مزایای هیدروپونیک
معایب سیستم هیدروپونیک
- هزینه ساختار اولیه در هر هکتار زیاد است.
- مدیریت سیستم‌های هیدروپونیک بزرگ و تجاری توسط نیروی ماهر باید انجام گیرد، در واقع دانش کافی در ارتباط با نحوه کشت و اصول تغذیه گیاهی از نیازهای اساسی این روش است.
- همه انواع گیاهان با محیط هیدروپونیک سازگار نیستند.
- عکس‌العمل گیاه به تغذیه (ضعیف یا خوب) سریع است. بنابراین گیاهان باید روزانه مورد مشاهده قرار گیرند.
برگرفته از کتاب : کشت بدون خاک (هیدروپونیک) تجاری و خانگی
گرد آوری و تدوین : دکتر احمد ارزانی
ناشر : مرکز نشر دانشگاه صنعتی اصفهان
