اهمیت گیاهان داروئی در طب سنتی ترکه داوا

طب سنتی ” ترکه داوا” را می­توان شامل دو بخش قبل از اسلام و بعد از اسلام طبقه بندی کرد. بر اساس اسناد و شواهد موجود طب سنتی ترکه داوا در میان اقوام ترک زبان قبل از اسلام دارای مباحثی بر پایه­ کاهن پزشکی٬ جادوی پزشکی٬ رقص­های گروهی دارای جنبه ­های روحای درمانی نظیر رقص خنجر که قبل از اسلام زنان با صادایی حزین پیش از جنگ برای ایجاد شجاعت و ترغیب مردان به جنگ می­خواندند که پس از اسلام سرودها کاملا رنگ مذهبی به خود گرفت و شامل ستایش از حضرت محمد (ص) شد و پاره­ ای شیوه­ های درمانی بر اساس و پایه­ مواد خوراکی نظیر گیاهان دارویی٬ مواد معدنی و اعضاء حیوانات بود.

برای مثال می­توان به نقل از کتاب دیوان لغات الترک محمود کاشغری به جنگ درگرفته میان ترکان قبل از اسلام با اسکندر اشاره کرد که در این جنگ جوانان طوایف ترک برای ایجاد حس شجاعت و قدرت از شراب تهیه شده از گندم استفاده می­کردند و قدرتی فراوانی می­یافتند٬ چنان چه در این جنگ که در حوالی کاشغر روی داده جوان جنگجوی ترک ضربتی با شمشیر بر فرق سر دشمن وارد می­سازد که شمشیر تا کمر آن فرد پایین می­آید و کیسه پول سرباز نیز در اثر این ضربه پاره می­شود و سکه­ های طلا آغشته به خون بر روی زمین می­ریزد و اکنون کوهی با همین نام (آلتن قان٬ طلا و خون) در آن منطقه وجود دارد.

برخی از گیاهان دارویی مورد استفاده در طب قدیم ” ترکه داوا” که به دلیل کثرت و سابقه­ی استفاده با اسامی ترکی به سایر زبان­ها نیز وارد شده­ اند و تلفظ شان شکل و فرم اولیه را حفظ کرده ­اند شامل :

• چیله داغی
• قیاقو بروغی
• کهلیک اوتو (کاکوتی)
• کرچک
• بزرک
• بولاغ اوتی
• خاتینی ( ختمی)
• شاتره
• غازایاقی
• هوه جواه
• قره داغ
• تکه ساقالی
• قیاشنگی
• قره قات
• قره تاج

ترکه داوای نوین:

ترکه داوای نوین که پس از اسلام و با آشنایی و ادغام با طب اسلامی به شکل و فرم نوین درآمد و در نقاط مختلفی از جهان با اسامی گوناگون تا به امروز استفاده شده است نظیر طب سنتی یونانی است. سابقه­ تاریخی طب یونانی مربوط به زمان استیلای ترکان تیموری بر هند است طب یونانی در پروسه­ تکامل تاریخی خود با ترکیب طب سنتی هندوستان و طب اسلامی جامعیت یافت٬ این طب توسط سلاطین سلسله­ ترک گورکانیان ( کوراکنی لر) هند که علاقه­ زیادی به زبان و ادب فارسی داشتند حفظ می­شد به همین دلیل بسیاری از اسامی به کار رفته در طب یونانی فرم فارسی داشته و بسیار نزدیک با اسامی کنونی مورد استفاده در کشورمان است.

با انحطاط سلسه­ گورکانی ( کوراکنی لر) و تسلط استعماری انگلستان بر هند طب یونانی که زاده­ شده­ فرهنگ ترکان مسلمان و رشد یافته در سایر نقاط جهان بود منسوخ و غیر قانونی اعلام شد. پس از استقلال هندوستان و با جمایت­های خانم گاندی و تاسیس موسسه­ jamia hamdard قدم­های بلندی برای حفظ طب سنتی یونانی برداشته شد. به دلیل روابط تاریخی و موضوعات مطرح شده در طب یونانی که دارای روابط تنگاتنگی با طب سنتی آذربایجان ” ترکه داوا” بوده و در حال حاضر در بخش­هایی از کشور هند و پاکستان توانسته هم زمان با پیشرفت اصول نوین پزشکی قابلیت­ها و جایگاه خود را تحکیم بخشد در این بخش به آن پرداخته شد.

طب سنتی ” ترکه داوا” در آذربایجان مجموعه راه کارهایی است به منظور حفظ سلامت افراد جامعه و درمان ناراحتی­های روحی٬ روانی٬ جسمی و معالجه­ انواع بیماری­ها از طریق کاربرد گیاهان دارویی ( بیش از 850 گونه شناخته شده گیاه دارویی)٬ اعضای بدن حیوانات ( چینه دان کبک جهت درمان قند خون و ناراحتی­های گوارشی٬  شیرشتر به عنوان داروی ضد عفونت٬ گوشت گنجشک در درمان ناتوانی جنسی و …)٬ مواد معدنی و آلی ( کاربرد سنگ­های مختلف از جمله چخماخ در درمان شب کوری و.. ) اشخاص روحانی با مقام معنوی و دستان شفا بخش ( سینیخ چی٬ تیکه چی٬ چوپچی٬ اوتاچی­ها) و عسل درمانی که از زمان­های بسیار دور در بین مردم منطقه شناخته شده و افرادی خاص مبادرت به درمان بیماران با این روش درمانی می­کنند. این شیوه­ درمانی در حال حاضر در بسیاری از شهرهای بزرگ آذربایجان تقریبا در حال منسوخ شدن است ولی در بسیاری از روستاها اکنون نیز از طرف مردم روستا مورد قبول بوده و معالجه­ اکثر بیماری­ها از طریق طب ترکه داوا انجام می­شود.

در این طب مزاج انسان­ها بر چهار اصل جالینوسی ( آب٬ آتش٬ خاک و هوا) استوار است. البته مزاج انسان­ها کمتر مورد توجه است و نیز برای بیماری­ها و غذاها نیز طبایعی ذکر شده و طبیعت غذاها (سرد و گرم) و اصل طبیعت بیماری­ها (باد گرم و باد سرد ) است.

برای مطالعه مقاله اهمیت گیاهان داروئی در طب اروپایی کلیک کنید .

قره داغ

بیماریهای پوستی بر اثر باد گرم از نظر طب سنتی ترکه داوا:

• کهیز (لوخما)
• اگزما ( قاشینما)
• جرب یا گال (اگز)
• مخملک (چیچک)
• سرخک (قزلجا)
• یرقان (ساریلیق)
• زخم­های دهان نظیر تب خال (اوچوق) 
• گل مژه (جیران دیرسگی)٬ تیفوئید ( حصبه) 
• دردهای گلو (بوغاز گلمک)

بیماری­هایی در اثر باد سرد از نظر طب سنتی ترکه داوا:

• درد مفاصل
• رماتیسم
• کمر درد
• دردهای عضلانی 
• بیماری­های کلیوی 
• برخی بیماری­های پوستی که پوست به شدت تخریب می­شود را نظیر برص (آلا بولا)٬ جذام (پیستیک)٬ پوسته پوسته و تخریب فلسی پوست ( قابیق ورمک)

به طور مثال در اثر مصرف افراطی دم کرده­ کاکوتی در فصل گرم فرد دچار بیماری ” لوخما” کهیرهای پوستی می­شود زیرا طبیعت کاکوتی گرم است و مصرف بیش از اندازه­ آن موجب تولید باد گرم و ایجاد بیماری کهیر می­شود. برای درمان مقداری ماست را در محل پوست به شکل موضعی قرار می­دهند که نتیجه فوق العاده موثر است بنابراین باید از ماده­ ای با طبع سرد استفاده کرد که در این جا ماست بهترین انتخاب است. در برخی موارد خوابیدن در مقابل بادهای شرقی که سرد هستند نیز ایجاد باد سرد در فرد می­کند و فرد دچار کمر درد و درد مفاصل می­گردد. برای درمان از دم کرده­ گیاهان با طبع گرم استفاده می­کنند مانند پوست اندازی با پوست تازه­ جدا شده­ بزنر و از مرهم شاخ و برگ کوبیده شده­ شقایق شاخک دار که دارای طبع خیلی گرم است نیز استفاده می­کنند٬ که این مورد اخیر فوق العاده موثر است. یا برای درمان بیماری جذام که از باد خیلی سرد ایجاد می­شود روغن خوک را با طبع گرم استفاده می­کنند .

چهار چوب اولیه­ این طب پس از مطالعات میدانی گسترده و تلاش­های شبانه روزی 12 ساله در استان­های آذربایجان شرقی٬ آذربایجان غربی٬ زنجان و اردبیل با هزینه­ شخصی٬ مهندس اسلام مصطفوی انجام شد که در قالب کتاب گیاهان دارویی به انظمام طب سنتی آذربایجان و کتاب گردشگری سلامت٬ راهکار توسعه اقتصادی استان­های شمال غربی ایران٬ چاپ جهاد دانشگاهی تهران و همچنین ده­ ها مقاله­ علمی ارائه شده در کنفرانس­های ملی و بین المللی است.