زمان جمع آوری و برداشت گیاهان دارویی

به علت تغییر عوامل محیطی (درجه حرارت، نور و مانند آن­ها)، طی فصل ­ها و ماه­ ها و تأثیر این عوامل بر کمیت و کیفیت مواد مؤثر، هم­چنین ارتباط مراحل رشد گیاه با مقدار این مواد در گیاهان دارویی و معطر، زمان جمع­ آوری (در گیاهان دارویی خودرو) و برداشت (در گیاهان دارویی مزروعی) از اهمیت ویژه­ای برخوردارند.

برداشت انواع گیاهان دارویی

در گیاه همیشه سبز سرخ­دار مقدار ماده مؤثر (تاکسین) در زمستان 8 برابر آن در تابستان است. گیاه روباب در زمستان فاقد آنتراکینون بوده، ولی دارای آنترانول است، با گرم شدن هوا، آنترانول اکسیده شده به آنتراکینون تبدیل می­شود.

سورنجان در فصل بهار دارای مقادیر زیادی کلشی­سین است، ولی در پاییز کلشی­سین نداشته و در عوض نشاسته بسیار زیادی دارد. ریشه­ های پامچال در پاییز حداکثر ساپونین را دارند. در بذرالبنج مقدار آلکالوئید در زمستان کم­تر از تابستان است و در بلادون مقدار آتروپین در بهار ۳ درصد و در پاییز مقدار آسکوپولامین ۳ درصد است. در گل انگشتانه گلیکوزید برگ­ها در پیش از ظهر بیش­تر از صبح بوده و گلیکوزید برگ­های بید در روز بیش­تر از شب است.

آلکالوئید برگ در گیاهان خانواده سیب­زمینی، هنگام صبح و پیش از ظهر، زیادتر است. در گیاهانی چون زوفا، علف چای و نعناع که اندام هوایی آن­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، حداکثر مواد مؤثر هنگام گل­دهی در این بافت­ها تجمع می­یابند و در گیاهانی مانند سنبل­الطیب، سورنجان و زردچوبه که اندام زیرزمینی آن­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، حداکثر مواد مؤثر در پایان فصل رشد سالیانه در این اندام­ها ذخیره می­شود.

زن در حال چیدن گیاهان دارویی

در سنبل­ الطیب و زردچوبه ریزوم­های گیاه، بهتر است در پایان سال سوم از زمین برداشت شوند. در گیاه علف چای از سال دوم، اندام ­هوایی گیاه برداشت می­شود. این کار موجب می­شود پس از برداشت، گیاه برای رشد مجدد، ذخیره کافی در اندام­های زیرزمینی و طوقه خود داشته باشد. البته واضح است گیاهانی مانند سیر، روناس و بسقایج که ریزوم، ریشه و غده­ های زیرزمینی آن­ها برداشت می­شوند، به طور معمول پس از برداشت، از بین می­روند.

گاهی مرور زمان در گیاهان چند ساله تغییراتی را در مواد مؤثر ایجاد می­کنند. در گیاه شوکران هرچه سن گیاه بیش­تر شود، مقدار آلکالوئیدهای موجود در آن افزایش می­ یابد. در میوه ­های تانن­دار با رسیدن میوه، تانن موجود در آن کاهش می­یابد و یا در میوه ­های دیگر به دیگر طی فرایند رسیدن، اسیدها به قندها تبدیل می­شوند. در برگ­های اوکالیپتوس با افزایش سن برگ، روتن آن کاهش می­یابد، به طوری که مقدار آن در برگ­های جوان 24 درصد و در برگ­های دو ساله 2 درصد بر اساس وزن خشک خواهد بود.

در گیاه پیرتروم گل­ها در حالت غنچه بیش­ترین مقدار مواد مؤثر را دارند و با شکفتن گل­ها مقدار این مواد به شدت کاهش می­یابد. در گل محمدی در ساعات اولیه شکفتن گل، بهترین اسانس از نظر کمیّت و کیفیت در آن وجود از دارد و تأخیر در برداشت افت شدید اسانس را در بردارد.

به طور کلی، زمان برداشت اندام­های زیرزمینی پس از پایان فصل رشد، برگ­ها پیش از شروع گل­دهی تا پایان آن، غنچه­ ها و گل­ها پیش از شکفتن و یا کمی پس از آن (جمع­ آوری صبح مناسب است و بی­درنگ می­بایست خشک شوند)، میوه تازه هنگامی که حداکثر شیره گیاهی در آن وجود دارد، بذر هنگام رسیدن کامل، گیاه کامل (کل اندام­های هوایی گیاه) هنگام مرحله گل­دهی (گیاهان پیر و خشک شده مواد دارویی کم­تری دارند) و در نهایت برداشت پوست و ساقه گیاه در پاییز و یا در بهار پیش از شروع فعالیت شیره گیاهی، انجام شود.

برداشت گیاهان دارویی

انواع گیاهان دارویی خودرو:

در گل انگشتانه میزان گلیکوزید برگ­ها در بعداز­ظهر بیشتر از صبح است و گلیکوزید برگ­های بید در روز بیشتر از شب است. میزان الکالوئید برگ در گیاهان خانواده سیب­ زمینی هنگام صبح و پیش از ظهر زیادتر است. در گیاهانی مثل زوفا، علف چای و نعناع که اندام هوایی آنها مورد استفاده قرار می­گیرد، حداکثر میزان مواد موثره هنگام گلدهی در این بافت­ها متمرکز است و در گیاهانی مانند سنبل طیب، سورنجان و زردچوبه که اندام زیرزمینی آنها مورد استفاده قرار می­گیرد حداکثر میزان مواد موثره در پایان فصل رشد سالیانه در این اندام­ها ذخیره می­شود.

همانطور که قبلا نیز اشاره شد در اغلب گیاهان چندساله گرچه مواد موثره مورد نظر از همان ابتدای رشد در اندام­ها وجود دارند اما حداقلی از رشد رویشی لازم است تا مجموع مواد موثره در گیاه از نظر اقتصادی قابل توجه باشد. مثلا در سنبل طیب و زردچوبه ریزوم­های گیاه در پایان سال سوم از زمین برداشت می­شوند.

در گیاه علف­چای از سال دوم اندام هوایی گیاه برداشته می­شوند. این امر باعث می­شود بعد از برداشت، گیاه جهت رشد مجدد، ذخیره کافی در اندامهای زیرزمینی و طوقه خود داشته باشد. البته واضح است گیاهانی مانند سیر، رناس و بسفایج که ریزوم، ریشه و غده­ های زیرزمینی آنها برداشت می­شود پس از برداشت، از بین می­روند.

بذر گیاهان دارویی

گاهی مرور زمان در گیاهان چندساله تغییراتی را درمواد موثره باعث می­شود. در گیاه شوکران هر چه سن گیاه بالاتر رود آلکالوئیدهای موجود در آن افزایش می­یابد. در میوه­ های تانن­دار با رسیدگی میوه، میزان تانن موجود در آن کاهش می­یابد و یا در میوه­ های دیگر طی فرآیند رسیدگی تبدیل اسیدها به قندها روی می­دهد.

در برگ­های اکالیپتوس با افزایش سن برگ، میزان روتن آن کاهش می­یابد به­ طوری که میزان آن در برگ­های جوان 24 درصد و در برگ­های دو ساله 2 درصد بر اساس وزن خشک خواهد بود. در پیرتر گل­ها در حالت غنچه بالاترین میزان مواد موثره را دارند و با باز شدن گل­ها میزان این مواد بشدت کاهش می­یابد. در گل محمدی در ساعات اولیه بازشدن گل، بهترین اسانس از نظر کمیت و کیفیت در آن وجود دارد و تاخیر در برداشت باعث افت شدید اسانس می­شود.

به­ طور کلی زمان برداشت اندام­های زیرزمینی پس پایان فصل رشد، برگ­ها قبل از شروع گلدهی تا پایان آن، گل­ها قبل از بازشدن و یا کمی بعد از بازشدن، میوه تازه موقعی که حداکثر شیره در میوه وجود دارد، بذر موقع رسیدگی کامل، کل اندام­های هوایی گیاه در زمان گلدهی و پوست گیاه در پاییز و یا در بهار قبل از شروع فعالیت گیاه انجام می­شود.

گیاهان دارویی

دفعات برداشت گیاهان داروئی:

در گیاهانی که طی یک فصل رشد می­توان از آن­ها در چند نوبت محصول برداشت، افزون بر تغییر مقدار محصول در هر برداشت، ممکن است کمیّت و کیفیت مواد مؤثر نیز تغییراتی داشته باشد. برای مثال در گیاهان بابونه، گاوزبان، بادرنجبویه و نعناع طی یک فصل می­توان چند برداشت انجام داد، که بیش­ترین محصول در برداشت اول حاصل می­شود.

تغییرات کمّی و کیفی مواد مؤثر دارویی ناشی از تغییر موازنه هورمون گیاه است که در اثر نوسان­های درجه حرارت، نور، چرخه حیاتی آفت­ها و بیماری­ها، تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاک و دیگر عوامل محیطی در مقطع ­های مختلف رشد و نمو گیاه یا فصل رشد، رخ می­دهد. هم­چنین برداشت محصول، به ویژه هنگامی که کل اندام هوایی گیاه چیده یا درو می­شود، خود نوعی هرس شدید است که به شدت توازن هورمونی گیاه را به هم می­زند.

در پژوهش­های انجام شده به وسیله بخش بررسی­های گیاهان دارویی در منطقه اصفهان مشخص شد که در گاوزبان (بوراگو) مقدار مواد معدنی در مرتبه دوم برداشت نسبت به برداشت اول کاهش می­یابد، در حالی که صمغ (Gum)، موسیلاژ و تانن در برداشت اول و دوم یکسان بوده است.

برای مطالعه مقاله خواص درمانی گیاه گزنه کلیک کنید.

زن جوان در حال برداشت گیاه دارویی برای نهار

فرآیندهای پس از برداشت گیاهان داروئی

پس از برداشت محصول گیاهان دارویی و معطر، مواد مؤثر موجود در بافت­های مختلف آن­ها در معرض واکنش­های شیمیایی، میکربی و فیزیکی قرار خواهد گرفت. بنابراین، باید هرچه سریع­تر نسبت به حداقل رساندن سرعت این واکنش­ها و یا انجام فرآیندهای استحصال مواد مؤثر دارویی اقدام کرد.

فرآیندهای مختلف مانند خشک ­کردن (در اغلب گیاهان)، منجمدکردن (در آویشن و نعناع)، تخمیر (چای) و یا مصرف تازه محصول برای استحصال عرقیات و اسانس (نعناع و گل محمدی) از جمله روش­های رایج فرآوری این گیاهان پس از برداشت است که برای بیش­تر گیاهان دارویی و معطر مانند رازیانه، زیره، بابونه، گل گاوزبان، علف چای، مرزنجوش و محصولات متعدد دیگر قابل انجام است.