منشاء گیاهان دارویی

گیاهان دارویی به عنوان گیاهانی شناخته می شوند که دارای صفات مختلفی باشند. در پیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره می شود به نام (مواد موثره)((مواد فعال)) که این مواد تاثیر فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده بر جا می گذارند. این گیاهان برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار می گیرند. کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، صرفا به خاتر استفاده از مواد موثره آنها صورت می گیرد. ممکن است اندام خاصی چون ریشه، ساقه، برگ ها، گل و … حاوی مواد موثره موردنظر باشد. ازاین رو، نمی توان تمام اندامهای گیاه مربوط را منبع ماده ی دارویی موردنظر دانست.

منشاء گیاهان دارویی

دکاندول (1882) اولین کسی بود که به تحقیق در مورد یافتن منشا گیاهان اهلی شده پرداخت و اطلاعاتی در این مورد جمع آوری نمود. هدف اصلی او، یافتن ارتباط گیاهان اهلی شده با اجدادشان در گذشته های دور بود. او برای رسیدن به این منظور از دو روش عمده استفاده نمود:

1. کاشت گیاهان اهلی شده در مکان هایی که همان گیاهان به صورت وحشی می روییند.
2. استفاده از اطلاعات تاریخی باستان شناسی و نقل قولهایی که از گذشته های دور سینه به سینه در مورد ارتباط گیاهان با یکدیگر وجود داشت.

دکاندول به منظور رسیدن به هدفش، به مطالعه و جمع آوری اطلاعاتی در مورد 247 گیاه اروپایی، آسیایی و 45 گیاه آمریکایی پرداخت.

بنابر نظریۀ داروین (1859) تعداد پایه های قدیمی گیاهان به شکل اجدادی شان، امروزه به طور بارزی کاهش یافته است. از این رو، مطالعۀ تعیین ارتباط بین گیاهان اهلی شده با اجدادشان کار ساده ای نیست و به زمانی طولانی نیاز دارد. تا سال 1920 کتاب داروین در مورد منشأ گونه ها انتشار یافت، کتاب دیگری در مورد منشأ گیاهان اهلی نوشته نشده بود.

‏واویلوف (1926) سفر های متعددی را به منظور مطالعۀ منشأ گیاهان کشت شده انجام داد. وی برای تشخیص منشأ گیاهان مذکورر، موارد زیر را مورد توجه قرارداد:

1. مطالعۀ تعداد گونه­ ها و واریته­ های این گیاهان
2. مطالعه تغییرات داخل گونه ای آنها
3. تعیین اطلاعات مورفولوژیکی (شکل شناسی) گیاهان
4. مطالعه تغییرات موجود در اقالیمی که گونه های موردنظر در آن می رویند
5. مطالعۀ تعداد گونه های بومی یک محل
6. مطالعه مرز­های پراکندگی و گسترش گونه ها و نظریه­ های مربوط به آن

واویلوف در مطالعات خود به مراکز اولیه و ثانویه رشد گیاهان اشاره نموده است مراکز ثانویه مکان هایی هستند که گیاهان از مکان های اولیه برای کاشت به آن نقاط منتقل شده اند.

اگرچه گونه های وحشی گیاهان در مراکز ثانویه زیست نمی کنند، ولی خصوصیات و رفتار گیاهان کشت شده تا حدود زیادی به همان گیاهان شبیه است که در مکان های اولیه می­ روییده اند (پیدایی ارقام ناهمگن، شیوه مقاومت جمعیت های گیاه به امراض و آفات و خصوصیات دیگری از این قبیل). به عنوان مثال، می توان از سویا نام برد، منشأ این گیاه کشور چین بوده، ولی بعداً در شمال آمریکا کشت گردیده است.

واویلوف از هشت منطقه به عنوان مراکز اصلی ژن نام برده و معتقد است که منشا اصلی تمام گیاهان کشت شده جهان در بین 8 مرکز نام برده قرار داشته و پس از آن در سایر نقاط کشت شده‌اند. این مراکز عبارتند از:

1. چین
2. هند و مالزی (مناطق مشخصی از آنها)
3. مرکز آسیا و آسیای صغیر
4. بین النهرین
5. مدیترانه
6. اتیوپی (حبشه)
7. جنوب مکزیک و آمریکای مرکزی
8. جنوب آمریکا (الف) پرو- اکوادور- بولیوی، (ب) برزیل – پاراگوئه.
9. استرالیا
10. اروپای شمالی و سیبری
11. شمال آمریکا

گیاهان دارویی

تحقیقات دکاندول و واویلوف

تحقیقات دکاندول و واویلوفه به منظور تعیین مراکز ژن، تنها بر روی گیاهان دارای ارزش غذایی و همچنین گیاهان ادویه ای و سایر گیاهانی که مصارف خانگی دارند (نظیر قهوه و تنباکو) انجام گرفته و بر روی گیاهان دارویی واجد ارزش طبی کاری انجام نشده است. از آنجا که گیاهان دارویی در طبیعت مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته‌اند (توسط عده ­ای خاص تحت عنوان حکیم)، لذا به عنوان گیاهانی که باید کشت شوند در زمان های گذشته از اهمیت خاصی برخوردار نبودند و بنابراین اهلی کردن و کشت آنها کمتر مورد توجه بوده است. از این رو، می‌توان گفت مناطقی که خانواده ها یا جنس های گیاهی دارای اقلام دارویی هم اکنون در آن می‌رویند، در واقع همان مراکز ژنی گیاهان دارویی تلقی می شوند (چین، هند، بین النهرین و…).

از توزیع و پراکندگی برخی از گونه های خانواده ­های گیاهی دارای اقلام دارویی در روی کره زمین (خانواده‌های: چتریان، گل سرخ ، آلاله، سرو، چیلیپایان، سنبل الطیب، و… می توان چنین نتیجه گرفت که گیاهان دارویی بیشتر در نواحی معتدل می رویند. ولی برخی از خانواده های واجد گیاهان دارویی که گستردگی بیشتری دارند، به نواحی گرمسیری و مدیترانه‌ای تعلق دارند (خانواده‌های: بادمجان، سداب، خر­زهره، عناب، پروانه­آسا، نمدار، پنیرک و …).

شرق آسیا (چین) یکی از مراکز غنی ژنی گیاهان دارویی گزارش شده است. منشأ شوید (شبت) و خردل سفید را نواحی جنوبی آسیای مرکزی دانسته اند. منشأ ریحان را سرزمین هند گزارش کرده اند. ایران را منشاء شنبلیله گزارش کرده اند. منشا برخی گیاهان دارویی کشت شده، ناحیۀ غربی مدیترانه تا بین النهرین است؛ مثلا: گشنیز، انیسون، رازیانه، مریم­گلی، سداب. منشاء گیاهانی چون زوفا، آویشن، گل انگشتانه، محدودتر و منحصر به ناحیه غربی مدیترانه است.

گیاهان دارویی مناطق مختلف

استفاده از گیاهان دارویی مناطق معتدل برای کشت و گسترش آنها در سطحی وسیع تر از رویش های طبیعی این مناطق، امری متداول بوده و هست. مثلاً گیاه همیشه بهار از گذشته‌های دور در این مناطق تحت کشت و کار قرار گرفته است. ولی اهلی کردن گیاهان گرمسیری ارتباط تنگاتنگی با نحوه و شکل زندگی طبیعی آنها از یک سو و احتمال تغییراتی در این نحوه و شکل زندگی در محیط کشت و تولید غیر متعارف از سوی دیگر خواهد داشت که مثلاً تغییر وضع زندگی گیاه از حالت چند ساله (در محیط های گرمسیری) به یکساله (کشت در مناطق معتدل)، یکی از همین موارد است.

همچنین، منشا گیاه پروانش که امروزه از نظر کشت و کار تقریباً گیاهی است همه جایی، نواحی گرمسیری است و در این مناطق گیاهی چندساله است، ولی در مناطق سرد به صورت گیاهی یکساله کشت می شود. منشأ گونه‌ای تاجریزی که گیاهی کم و بیش نیمه گرمسیری است، استرالیا است؛ ولی از آنجا به سایر نقاط گسترش یافته و از جمله در مناطق معتدل نیز کشت می شود.

در میان گیاهان دارویی که منشاء آنها اروپا، سیبری بوده است و اخیراً در منطق دیگر کشت می­ شوند، می توان از بابونه نام برد. همچنین است از پروانش صغیر که منشا اصلی آن جنوب و مرکز اروپا بوده است، یا گونه ای گل انگشتانه که منشا آن منطقه بالکان گزارش گردیده است.

با مطالعۀ دقیق رویشگاه های طبیعی گیاهان دارویی (وحشی)، می توان به منشاء آنها پی برد. این رویشگاه ها معمولاً ثابت و مشخص هستند و جایگاه اولیۀ گروهی از گیاهان دارویی مختلف شناخته می‌شوند (به استثنای رویشگاه های اولیه برخی از گونه‌ها نظیر بنگ دانه (بزر البنج) که چند جای متفاوت است). رویشگاه های مذکور، به لحاظ جغرافیایی، جایگاه گروهی گیاهان نامیده می شوند. مثلاً جایگاه گروهی تعداد زیادی از گیاهان دارویی کشت شده فعلی، سرزمین های بین اروپا، آسیا و نواحی مدیترانه است.