کاج چلغوزه

کاج گیراردیانا که با نام درخت چلغوز شناخته می شود یکی از 29 گونه مهم کاج قابل خوردن است که در سراسر جهان یافت می شود. این درخت تنها گیاه مخروطی هند است که مغزهای خوراکی بسیار مغذی دارد. یکی از درختان سوزنی برگ و مخروطی شکل بومی (که از نظر اقتصادی و اجتماعی بسیار حایز اهمیت است) مناطق خشکِ هیماچال پرادش است.

درخت چلغوز چه شکلی است:

این درخت کاج همیشه سبز اندازه کوچک و متوسط با ارتفاع 10 تا 20 متر و ظاهری فشرده دارد و شاخه های درخت کوتاه و افقی هستند که در بالا و تاج درخت شاخه ها عمیق، پهن و باز و بلند و قائم می شوند. متعلق به خانواده Pinaceae است. به این درخت لقب “قهرمان کوهستان راکی” داده اند زیرا در محل صعب العبور و غیرقابل دسترس و شرایط سخت محیطی که ویژه منطقه هیمالیای غربی است رشد می کند.

کاج چلغوز اولین بار توسط افسر ارتش انگلیس “کاپیتان پاتریک جرارد” در سال 1832 در هند کشف شد. این درخت بسیار کند رشد می کند و طول عمر آن 150 تا 200 سال است. این کاج تنها درختی است که در میان جوامع قبیله ای محلی از اهمیت حیاتی برخوردار است چرا که بذر، مغز و کاج این درخت را برای تأمین معاش خود جمع آوری و نگهداری می کنند بنابراین بخش مهمی از رژیم غذایی آنها را تشکیل می دهد و نیز برای جلساتی که درباره موضوعات مختلف مسئولیت اجتماعی برگزار میشود مکان مهمی به حساب می آید. این گیاه همراه با این درختان می روید: Cedrus deodara Quercus ilex ،Fraxinus xanthoxyloides Olea cuspidata و Celtis australis

نام های کاج چلغوزه:

مردمان مناطق مختلف جهان این درخت را با نام های متفاوتی می نامند: در هند با نام های Chilgoza یاNeoza، در کینایور با نام Ree، در چامبا و چیری و گالبوزا با نام Miri، در کشمیر با نام Kashti، و در افغانستان با نام چلغوز یا چلغوز Chilgoza / Jhalgoza شناخته می شود.

مکان رویش چلغوز در جهان بسیار نادر است و فقط محدود به کوه های شرق افغانستان و پاکستان و بصورت پراکنده کوهستان های هیمالیای شمال غربی محدود می شود. در هیماچال پرادش درخت چلغوز عمدتا در منطقه کینایور رشد کرده و تعدادی نیز در بخش پانگی و بهارمور منطقه چامبا ثبت شده است.

همچنین در قسمتهایی از هیمالیای شمال غربی که دارای آب و هوای معتدل است با ارتفاع 1800 تا 3000 متر بالاتر از سطح دریا نیز دیده شده است. جنگل های این منطقه تحت جنگل های با آب و هوای خشک هیمالیا (گروه 13) از انواع جنگل های هند گروه بندی شده اند. (Champion and Seth, 1968)

اصلاح و تجدیدِ حیات طبیعی کاج چلغوز بخاطرعوامل بیوتیک و غیر بیوتیک بسیار بسیار آهسته است. محلی ها و بومی ها برای بدست آوردن مغز نئوزا هر یک از مخروط های این درخت را از بین می برند. این دو به علاوه چَرای دام و کندن درخت بخاطر تنه و چوب آن و نیز استحصال مشعل رزین این گونه مهم مخروطی هیمالیا را در معرض خطر جدی نابودی قرار داده است.

مغز این درخت قابل خوردن و خاصیت دفع کننده، تحریک کننده و خلط آور است. مغز چلغوز حاوی کربوهیدرات، پروتئین، چربی، رطوبت، فیبر و مواد معدنی به ترتیب (21.6 %)، (15.9 %)، (49.9%)، (7.5 %)، (2.2 %)، (2.90 %) است. مهمترین محصولی است که خاصیت نقد شوندگی در بین قبیله های ساکن هیماچال پرادش را دارد و در حال حاضر با قیمت بسیار بالا از قرار هر کیلوگرم 1500 تا 2000 روپیه در بازار به فروش می رسد. از این رو این درخت نقش مهمی در زندگی اجتماعی و اقتصادی افراد محلی ساکن در مناطق قبیله ای هیماچال پرادش دارد.

مخروط های چلغوز هر ساله با بی رحمی تمام بخاطر دانه و فروش آن برداشت می شوند. همانطور که گفتیم نوزایی این درخت بی نهایت کند صورت می گیرد و برداشت بی رحمانه مخروط های آن برای مصرف و بازاریابی و فروش یکی از دلایل عمده نوزایی طبیعی ضعیف این کاج است.

متاسفانه از طرف دولت برای جوامع محلی محدودیت میزان برداشت بذر و دانه چلغوز از جنگل های طبیعی اعمال نشده است. علاوه بر این، دانه و بذرهای مانده و افتاده روی زمین هم بلافاصله توسط گونه های حیات وحش به ویژه موش، کلاغ و پرندگان خورده می شوند.این عوامل همراه با فاکتورهای بیوتیکی و عدم نوزایی این کاج ممکن است منجر به انقراض این گونه در سالهای آینده شود.

تا آنجا که IUCN این گونه را در گروه “نزدیک به تهدید” آورده است. بنابراین این درخت مخروط دار با ارزش با مغز خوراکی نیاز مبرم به محافظت و نگهداری دارد. از این رو بخش جنگلداری و حفاظت از محیط زیست و جنگل کاری و دیگر نهاد های رسمی و غیر رسمی حفاظت از درختان سوزنی برگ را با برنامه های مختلف توسعه بخشیدند و اجرای این برنامه های حفاظتی را با مشارکت جوامع محلی در دستور کار خود قرار دادند که برای آینده این گونه حیاتی است.

وضعیت تراکم و رویش کاج چلغوز در منطقه هیماچال پرادش (H.P):

کاج چلغوز مخروطی است که به ندرت محل رویش آن تغییر می کند و محدود به شرق افغانستان، شمال پاکستان و منطقه شمال غربی هیمالیای هند است. این درخت عمدتاً در دره سوتلجِ منطقه کینایور و نقطه هایی از منطقه پنجای و بهارمیور در منطقه چامبای هیماچال پرادش.

علاوه بر این در منطقه داچین در دره مروه دودا (J&K) و مالاری و منطقه بامپا در گرهوال (اوتاراخند) نیز وجود این درخت گزارش شده است. در منطقه کینایور کاج چلغوز در جنگل های بهاباناگار، کیلبا، پوه، کالپا و مورانگ نیز وجود دارد. در منطقه چامبا این کاج در محدوده های کیالار، بهارمیور و هالی فراست دیده شده است.

شرایط محیطی مناسب کاج چلغوز:

کاج چلغوز فقط در دره های خشک داخلی هیمالیای شمال غربی یافت می شود، جایی که بارش باران کم ولی در زمستان برف سنگینی دارد. میزان بارش در کل بین 370-750 میلی متر است. در زمستان سرما شدید و غیرقابل تحمل است. این درخت در طول تابستان برای رشد مناسب به دمای کمتر از 35 درجه سانتیگراد نیاز دارد.

این گیاه قادر است در تپه های بیش از حد خشک و بایر که عمق خاک در آنجا کم است و حتی روی سنگ های برهنه رشد کند. خاکی با زهکشی مناسب و بافت سبک ترجیح می دهد تا برای توسعه سیستم ریشه و هوادهی امکانات کافی داشته باشد.

فاکتورهای رشد درخت:

• نور: کاج چلغوز برای رشد به نور متوسط نیاز دارد. در مراحل اولیه رشد نهال ها به کمی سایه احتیاج دارند اما در مرحله بعد و برای رشد مناسب نهال نور یک فاکتور اساسی است و درخت به آن شدیدا نیازمند است و در محل رشد و بزرگ شدن درخت باید نور وجود داشته باشد.
• خشکی و کم آبی: نهال کوچک و جوان کاج نمی تواند خشکی را تحمل کند و بقای کاج چلغوز و رشد آن با کم آبی و خسکی میسر نیست.
• یخبندان و سرمای شدید: نهال کوچک و جوان کاج نمی تواند سرما را تحمل کند و بقای نهال و رشد درخت با یخبندان و سرمای شدید امکان پذیر نیست.
• آتش سوزی: درختان بخاطر پوست صاف و نازک امکان به آتش کشیده شدن دارند. آتش سوزی در جنگل و طبیعت یعنی مردن و کشته شدن تمام درخت ها.
• باد: این درخت به دلیل برخورداری از سیستم ریشه ای توسعه یافته در برابر باد محکم هستند.

تکثیر و احیای کاج چلغوز:

کاج چلغوز را به دو صورت طبیعی و غیر طبیعی می توان احیا کرد.

 تکثیر طبیعی:

تکثیر طبیعی کاج چلغوز از طریق بذر در زیستگاه طبیعی آن اتفاق می افتد. بذرها در ماه اکتبر و نوامبر بالغ می شوند وروی زمین و برف ها می افتند و پس از ذوب شدن برف و هنگامی که شرایط دما و آب و هوایی مساعد شد در ماه های مارس و آوریل جوانه می زنند.

تکثیر کاج چلغوز از این راه و با طبیعت بسیار کند صورت می گیرد طوریکه کمتر از 15٪ بذرها در زیستگاه طبیعی رشد می کنند و تازه فقط در مناطقی ممکن است که دست انسان به آن نرسد مثلا در شکاف سنگ ها تا مردم برای استحصال بذر نتوانند به سمت آنها بروند.

تکثیر غیرطبیعی:

تکثیر کاج چلغوز از راه غیرطبیعی کاشت بذر در گلخانه است. تکثیر از طریق قلمه / پیوند بسیار دشوار است چرا که در این گونه مخروطی ریشه دهی از راه قلمه و پیوند بسیار کم مشاهده شده است. نهال چلغوز در گلخانه ها پرورش داده می شود و بعداً برای برنامه های مختلف جنگل کاری و توسعه فضای سبز در مزارع پیوند می شود.

برداشت محصول:

به طور کلی مخروط های کاج چلغوز هر سال توسط قبایل و مردم محلی در ماه های سپتامبر و اکتبر برداشت می شوند. در سال های پیشین در بین مردم و روستاییان سنت بود که همه مخروط ها را جمع می کردند و به طور مساوی بین خود توزیع می کردند. مردم محلی برای حفظ این منبع ارزشمند جنگلی از قطع شاخه های کاج خودداری می کنند.

با این حال در دو دهه گذشته، بیشتر جنگل های چلغوز توسط همین روستاییان و بدلیل جمع آوری مخروط ها برای پیمانکاران به مزایده گذاشته شد. بر همین اساس روستاییان جنگل را به قسمت هایی تقسیم کردند و به پیمانکاران اجاره دادند. این پیمانکاران کارگران غیر ماهر و ارزان از خارج از منطقه کینایوراستخدام و از آنان برای برداشت مخروط های جنگل چلغوز استفاده می کنند.

در بعضی مناطق، مردم محلی خودشان به صورت گروهی یا فردی مخروط ها را جمع می کنند. این افراد معمولا شاخه های جنگل یا زمین های شخصی خود را برای جمع آوری کاج چلغوز با داس می برند و بعد مخروط ها را در کیسه های جوت یا از جنس های دیگر می ریزند و برای خشک کردن و استخراج بذرها به روستاها می آورند.

خشک کردن بذر کاج چلغوزه:

مخروط و بذرهای جمع آوری شده را در یک اتاق و در سایه پخش می کنند و 15 تا 20 روز صبر می کنند تا خشک شود. در زمان های قدیم بعضی روستاییان مخروط ها را در گودال و شیارهایی می ریختند و روی آن را با خاک یا کاهگل می پوشاندند و روی چاله ها آتش روشن می کردند، بدین ترتیب مغز نئوزا براحتی و سرعت خارج می شد. یک روش دیگر اینکه مخروط ها را دو هفته در گاوداری نگهداری می کردند تا باز شوند و بعد از آن به جای دیگری می برند تا مغز آجیلی آن را خارج کنند.

استخراج دانه:

به طور کلی آجیل یا مغز یا دانه کاج چلغوز توسط مردم محلی به ویژه زنان محلی از مخروط ها استخراج می شوند. پس از باز شدن مخروط، دانه ها با استفاده از “Adge” یک تیزی مایل که در گویش محلی “Basing” یا “Basola” نامیده می شود استخراج می شوند. مخروط ها با کمک Basola به چهار قسمت تکه می شوند و پس از آن بذرها را بصورت دستی از مخروط ها خارج می کنند.

مورفولوژی (ساخت شناسی) بذر:

بذرها در مگاسپوروفیل مخروط ماده به وجود می آیند و در هنگام بلوغ قهوه ای رنگ، استوانه ای شکل، نوک تیز، بدون پوست هستند. اندازه بذر 2.63 در 0.64 در 0.52سانتی متر است. هر مخروط تقریباً 70 تا 60 دانه و در هر کیلوگرم 3500 تا 4500 کیلوگرم بذر وجود دارد.

بذر چلغوز

خشک کردن و ذخیره بذر:

اهالی روستا بذر کاج چلغوز را پس از استخراج از مخروط در مدت زمانی در سایه می ریزند تا خشک شود و در بازارهای محلی به فروش می رسانند. مردم محلی آجیل چلغوز را در ظروف استیل یا سایر ظروف می ریزند و برای استفاده شخصی خود در جشنواره ها و مراسم مختلف نگهداری می کنند.

مطالعات انجام شده توسط دانشمندان دانشگاه باغبانی و جنگلداری YS Parmar نشان می دهد که دستگاه خشک کن تونل خورشیدی بهترین روش برای خشک کردن مغز چلغوز است و ظرف های شیشه ای یا ظرف های آلومینیومی بهترین ظروف برای ذخیره آجیل است چرا که نگهداری چلغوز و مغزها در این ظروف خواص فیزیکی-شیمیایی آجیل ها را در طولانی مدت حفظ می کند.

روش های نگهداری کاج چلغوز:

در ادامه به روش هایی که می توان از این کاج نگهداری کرد اشاره می کنیم.

آماده سازی بستر:

عموماً نهال چلغوز در بستری کیسه های پلی بگ پرورش می یابد. قبل از کاشت بذر در کیسه های پلی بگ خاک و کود و شن و ماسه به نسبت 2: 1: 1 را مخلوط کرده و در کیسه ها می ریزند.سایز کیسه های پلی اتیلن 45 سانتی متر در 13 سانتی متر است و با برای کاشت بذر در بسترخاک نگهداری می شوند.

کاشت بذر:

بذرهای مورد نظر را از درختان کاج چلغوز سالم جمع آوری می کنند و قبل از کاشت آنها را حشره کش می زنند. در طول ماه نوامبر و دسامبر بذرها را در کیسه های پلی بگ در عمق 3 یا 4 سانتی متر می کارند و کاملا با مخلوط خاک می پوشانند. عموماً در هر کیسه پلی بگ دو دانه کاشته می شود.

کیسه ها را مرتب و به اندازه آبیاری می کنند تا رطوبت لازم برای جوانه زنی بذر حاصل شود. برای اینکه بذر داخل کیسه های پلی بگ را پرنده ها و جوندگان نخورند آنها را با تور یا کاهگل می پوشانند. بعد از کاشت بذر چلغوز در فصل زمستان آنها در کیسه های پلیمری به خواب می روند تا موقع خودش.

در طی ماه های مارس و آوریل که برف ها ذوب می شوند و شرایط محیطی برای جوانه زنی مناسب می شود بذرهای خفته شروع به جوانه زدن می کنند. درصد موفقیت جوانه زنی بذرها بسته به کیفیت بذر و شرایط آب و هوایی بین 90-80٪ متغیر است. در مراحل اولیه پس از جوانه زنی کیسه های پلی اتیلن حاوی نشا برای رشد مناسب نهال در سایه قرار می گیرد و پس از آن دیگر در سایه قرار نمی گیرند.

روش های کاشت درخت کاج چلغوز:

نهال هایی که در کیسه های پلی بگ پرورش یافته برای رشد مناسب و تثبیت 2 تا 3 سال در نهالستان نگهداری می شوند. سرعت رشد نهال چلغوز مانند سایر مخروط های منطقه هیمالیای غربی بسیار کم و کند است. در مقایسه با سیستم شاخساره، رشد سیستم ریشه نسبتاً سریع است و ریشه ها به اندازه دو برابر سیستم اندام هوایی و شاخه ها رشد می کنند.

به دلیل رشد سریع سیستم ریشه، کیسه های پلی اتیلن حاوی نهال باید حداقل 2-3 بار در سال تعویض شوند تا از برخورد ریشه ها به هم در خاک جلوگیری شود. گیاهان پس از 2 تا 3 سال رشد در کیسه های پلی بگ آماده کاشت می شوند.

قبل از انتقال نهال ها از کیسه ها به خاک در یک محوطه با فاصله سه متراز یکدیگر گودال هایی به ابعاد 45 در 45 در 45 سانتی متر حفر می کنند. قبل از کاشت گودال ها را به درستی با مخلوط خاک پر می شوند. سپس یک سوراخ در مرکز گودال ها با کمک میله کاشت ایجاد می کنند و نهال ها را در گودال ها منتقل می کنند.

گودال های حاوی نهال پس از کاشت کاملا با مخلوط خاکی که قبلا گفتیم پوشانده می شوند و مرتباً آبیاری می شوند تا کاملا در گودال مستقر شوند. منطقه مزرعه نهال با سیم خاردار کاملا حصارکشی شده است تا حیوانات اهلی و وحشی نتوانند به درختان کاشته شده آسیب برسانند.

مغز چلغوز

کاربرد مغز چلغوز:

مغز چلغوز پر از خاصیت و کاربرد است که در ادامه به آنها می پردازیم.

موارد مصرف دارویی:

آجیل چلغوز بسیار مغذی است، مردم هم خام و هم بو داده آن را می خورند. چلغوز ضد نفخ، تحریک کننده و مُسَکن است که ضعف انسان را بهبود می بخشد. همچنین به کاهش سطح کلسترول و پایین آوردن چربی خون کمک می کند زیرا چربی این آجیل از نوع اشباع نشده و سالم است که برای کاهش سطح کلسترول بالا بسیار مفید است.

چلغوز حاوی اسید لینولئیک هستند که نقش مهمی در سلامت قلب دارد. چلغوز دارای اثر ضد باکتری، ضد ویروس، ضد قارچ، ضد عفونی کننده، ضد فشار خون، خلط آور و ادرار آور است. روغن حاصل از این مغز برای بهبود زخم، زخم معده، آرتروز مزمن، مشکلات تنفسی، سوختگی، سرفه و سرماخوردگی و غیره استفاده می شود.

موارد استفاده خانگی:

مردم محلی فلس های کاج چلغوز را از جنگل جمع آوری و در مزارع کشاورزی برای حفظ رطوبت و بهبود باروری خاک استفاده می کنند. همچنین در طویله ها نیز برای زیر پای گاوها و محل استراحت آنها استفاده می شود و بعد از آن به عنوان کود و برای بهبود حاصلخیزی خاک مزرعه در مزارع کشاورزی و مزارع باغبانی استفاده می شود.

شاخه ها این درخت و چوب تنه آن هم کاربرد دارد: به عنوان هیزم و سوخت خانه ها در سرمای سخت زمستان و نیز برای حصارکشی مزارع کشاورزی و باغات استفاده می شود.حتی مخروط های خشک شده پس از درآوردن مغز و آجیل نیز به عنوان سوخت در فصل زمستان استفاده می شود. مردم بومی چوب رزین کاج چلغوز را در جشنواره های مختلف و هنگام کار شب در مزارع کشاورزی به عنوان مشعل استفاده می کنند.

 موارد مصرف سنتی:

آجیل چلغوز را خرد می کنند و به عنوان یکی از ترکیبات تهیه چای شور محلی خوشمزه که به آن “Cha” می گویند استفاده می شود. این آجیل استفاده سنتی دیگری نیز دارد: پس از برداشتن پوست دانه و رویه، با آنها حلقه و تاج گل هایی درست می کنند و به پیشگاه خدایان محلی تقدیم می کنند یا به اقوام و میهمانان مراسم عروسی، مراسم مرگ و جشنواره های مهم در سراسر منطقه کینایور ارائه می شود.

نقش اقتصادی – اجتماعی چلغوز با زندگی مردم:

کاج چلغوز نقش مهمی در زندگی اقتصادی-اجتماعی مردم محلی و قبایل منطقه هیماچال پرادش دارد. مردم ناحیه کیناور برای تأمین نیازهای روزمره و همچنین بهبود شرایط اقتصادی خود به آن بسیار وابسته هستند. چلغوز یکی از مهمترین محصولاتی است که برای افراد قبیله های ساکن در کیناور عین پول نقد است.

و به همین دلیل روی سطح درآمد سالانه اکثر خانواده های منطقه نقش دارد. درآمد اصلی بعضی از خانواده تنها مبلغ حاصل از فروش مغزهای چلغوز است که تأمین معیشت آنها است. ارزش تقریبی صادرات محصولات سالانه آن حدود 18 کرور روپیه است. این حقایق به وضوح نشان می دهد که کاج چلغوز نه تنها از نظر زیست محیطی برای منطقه مهم است بلکه نقش مهمی در بهبود شرایط اقتصادی – اجتماعی جوامع محلی ساکن منطقه کینایور دارد.

تهدیدات و آسیب های کاج چلغوز:

درخت کاج چلغوز نیز مانند هر درخت دیگری مواردی آنرا تهدید می کند که در ادامه به آنها می پردازیم.

برداشت غیرقابل کنترل مخروط ها:

سطح زیر جنگل چلغوز بطور قابل توجهی در هیماچال پرادش کاهش یافته است. محلی ها و قبایل، مخروط ها را غیرقابل کنترل و ناپایدار برداشت می کنند برای همین هیچ مخروط یا بذری برای بازسازی و نوزایی و تکثیر در جنگل باقی نمی ماند که تهدیدی اساسی برای حفاظت از این کاج ارزشمند در منطقه زندگی آن است.

آسیب و تهدید از طرف پرندگان، خزندگان و جوندگان:

دانه و مخروط هایی که برای جمع کردن مردم غیرقابل دسترس هستند روی زمین می افتند. این دانه ها را میمون ها، موش ها و پرندگان می خورند و از چرخه تکثیر و نوزایی خارج می شوند. همچنین پرندگان، جوندگان و مارمولک ها نیز نهال جوان و پوست لطیف آنها را به دلیل لپه های گوشتی و خوشمزه ای که دارند در جنگل می خورند. و به این ترتیب مرگ و میر نهال ها در جنگل زیاد است.

چَرای دام:

گوسفندان و بزهایی که در جنگل چلغوز به وفور چَرا می شوند نهال های جوان را لگدمال می کنند و نهال های جوان جنگل از بین می رود.

آسیب توسط حشرات و عوامل بیماری زا:

در زمان گلدهی و تشکیل بذر حمله حشرات و عوامل بیماری زا هم منجر به نقص در نوزایی و تکثیرمی شود. مخرب ترین آفت حشره ای که به بذر و مخروط این کاج حمله می کند: Leptoglossus corculus ،Tetyra bipunctata و کرم درخت نژاد Dioryctria است. بعلاوه مایکوفلورای بذر نیز نقش مهمی در فساد بذر دارد.

رنگ دانه در ابتدای بیماری به خاکستری در نقطه عفونت تغییر می کند و بعد از رشد قارچ و تشدید بیماری کل دانه مایل به سبز می شود. بسیاری از قارچ های منتقله از بذر مانند پنیسیلیوم، آسپرژیلوس، موکور و ریزوپوس اغلب در آن بصورت انگلی زندگی می کنند و در نهایت بذر را از بین می برند. آجیل های کاج چلغوز بستر مناسبی برای آلودگی به آسپرژیلوس فلاووس و تولید آفلاتوکسین است که خطر بالقوه برای سلامتی مصرف کنندگان محسوب می شوند.

تهدیدهای ناشی از طرح های توسعه ای:

کارهای عمرانی، به ویژه پروژه های برق آبی و ساخت جاده در منطقه برای بقای درختان چلغوز یک چالش جدی است. چرا که برای توسعه طرح های عمرانی و آماده سازی محیط، درختان منطقه کینایور در حال قطع هستند.

امیدواریم از خواندن این مطلب لذت برده باشید، فروشگاه اینترنتی پوپونیک شما را به خواندن مقاله های زیر دعوت می نماید.

• انواع درخت کاج از سراسر دنیا
• مراقبت از بن سای کاج سیاه ژاپنی
• معرفی گونه های بونسای کاج
• مراقبت از بونسای کاج سفید
• آشنایی با میوه درخت کاج