روش های خشک کردن اندام های گیاهان داروئی

از نظر منبع تأمین حرارت، خشک ­کردن گیاهان دارویی و معطر با استفاده از گرمای خورشید و یا منابع مصنوعی تولید حرارت صورت می­گیرد. عملیات خشک و ذخیره کردن مواد دارویی باید برنامه ­ریزی شده و اقتصادی باشد.

خشک ­کردن مصنوعی گیاهان داروئی:

استفاده از حرارت ایجاد شده به وسیله کوره، اجاق و دیگر منابع حرارتی این امکان را فراهم می ­آورد که صرف­نظر از شرایط آب و هوایی، خشک کردن به طور شبانه روزی انجام گیرد و سرعت انجام کار نیز سریع­تر باشد. در کشورهای اروپایی با توجه به سطح گسترده زیر کشت گیاهان دارویی و معطر و هم­چنین شرایط آب و هوایی، استفاده از روش خشک­ کردن مصنوعی ضروری و متداول است. در نتیجه، انواع دستگاه­های خشک ­کن گیاهی در این کشورها طراحی و ساخته شده است.

در کشور ما زراعت و تولید گیاهان دارویی و معطر گسترش چندانی پیدا نکرده، و در بیش­تر نقاط کشور نیز رطوبت نسبی هوا کم است، بنابراین نیاز مبرم به استفاده از خشک ­کن­های اختصاصی هنوز احساس نمی­شود. بنابراین، در شرایط فعلی در صورت لزوم از روش­های نیمه صنعتی و تمام صنعتی موجود در کشور برای خشک­ کردن محصولاتی مانند تنباکو و توتون، ماکارونی، سبزیجات، می­توان بهره برد. گل­ها و میوه­ ها بهتر است در سایه داخل اتاق و به کمک وزش باد ملایم خشک شوند. در مناطق مرطوب و بارانی (شمال کشور) خشک­ کردن با گرما، برای گیاهانی که دارای قند و نشاسته ­اند، مطلوب­تر است.

برای مطالعه مقاله فرآوری گیاهان داروئی کلیک کنید.

خشک ­کردن طبیعی گیاهان داروئی:

خشک­ کردن اندام­های گیاهی در این روش با استفاده از انرژی خورشید (تا تغییر رنگ به قهوه­ ای) و جریان باد طبیعی صورت می­گیرد. البته، درجه حرارت خشک ­کردن گیاهان قابل کنترل نبوده، امکان آلودگی میکربی، افزوده شدن گرد و غبار و فضولات پرندگان و جوندگان به آن­ها وجود دارد. یادآور می­شود، مساحت به نسبت زیادی برای خشک کردن محصول جمع­ آوری شده لازم است، حشرات نیز فرصت بیش­تری برای حمله به محصول را دارند. جریان هوایی که برای تهویه محل­های خشک ­کن استفاده می­شود به دلیل این­که متکی به گرمای خورشید هستند دارای نوسان­های حرارتی و رطوبتی خواهند بود.

با وجود برخی مشکلات، صرفه­ جویی در مصرف انرژی، عدم نیاز به تجهیزات پیشرفته و کاهش آلودگی­های صنعتی از مزایای خشک ­کردن به روش طبیعی است. افزون بر این، استفاده از انرژی خورشید و باد از اصول کشاورزی پایدار است. در این روش، گیاهان بهتر است در سایه خشک شوند، اما در مناطق شمالی کشور به واسطه رطوبت نسبی زیاد و بارندگی­های پیش ­بینی نشده، خشک کردن گیاهان در آفتاب توصیه نمی­شود.

بنابر مشاهدات نگارندگان گل­های گاوزبان شمال در اصفهان طی ۳-۲ روز در سایه به طور کامل خشک می­شوند و رنگ بسیار مناسب و بازارپسندی خوبی نیز خواهند داشت. در حالی که در مناطق شمالی خشک­ کردن این گیاه حداقل یک هفته به طول خواهد انجامید و رنگ گل­های خشک شده، ممکن است تیره­ تر شود. بر اساس پژوهش­های انجام شده در کشورهای اروپایی، گیاهان اسانس­دار اگر در سایه خشک نشوند، ترکیبات آن­ها تا ۳۰ درصد کاهش می­یابد، در حالی که در گیاهانی مانند بلادون و گل انگشتانه خشک­ کردن در آفتاب مواد مؤثر را نسبت به خشک ­کردن در سایه افزایش می­دهد.

طی پژوهشی در منطقه کاشان، گلبرگ­های گل محمدی با دو روش سنتی صنعتی خشکانیده شدند. در روش سنتی گل­ها به روش طبیعی و در سایه و در روش صنعتی با استفاده از خشک­ کن­های فلوئیدی در دماهای ۳۰ و 4۵ درجه سانتی گراد خشک شدند. بر اساس نتایج به دست آمده از این پژوهش، گلبرگ­های خشک­شده به روش سنتی اسانس بیش­تری نسبت به گلبرگ­های خشک­شده به روش صنعتی داشتند، درحالی که رنگ گلبرگ­های خشک­شده به روش صنعتی کیفیت و بازارپسندی بیش­تری داشت.

برای مطالعه مقاله زمان جمع آوری و برداشت گیاهان دارویی کلیک کنید.

موارد قابل توجه برای خشک­ کردن گیاهان دارویی و معطر عبارتند از:

1. جمع ­آوری گیاهان در شرایط مرطوب (در اثر بارندگی و شبنم)، و یا در ساعات بسیار گرم روز توصیه نمی­شود.
2. پیش از انجام خشک­ کردن، اندام­های موردنظر باید از بقیه قسمت­های گیاه جدا شوند. جداکردن قسمت­های ناخواسته پس از خشک­ کردن به خرد شدن و کاهش کیفیت محصول منجر می­شود. مگر این­که فقط با خشکاندن کل گیاه، قسمت مورد نظر قابل جداشدن باشند (بذر زیره سبز).
3. پیش از خشک ­کردن محصول باید زواید مختلف مانند قسمت­های آفت­زده، بقایای دیگر گیاهان، سنگ، گل، چوب و مواد مانند آن از محصول جدا شوند.
4. محصول جمع­ آوری با برداشت شده را نباید شست و شو کرد، مگر برای جداکردن گل و لای ریشه ­ها و اندام زیرزمینی که فقط باید از آب استفاده کرد.
5. کلیه وسایل جمع ­آوری، برش، حمل و نقل، نرده­ ها و محل پهن کردن گیاهان باید تمیز باشد.
6. محل خشک کردن نباید نزدیک کارخانه­ های تولیدکننده بخارات، اسانس­ها و گرد و غبار سمی باشد.
7. برای تسهیل عمل خشک­ کردن اندام­های قطور و گوشتی گیاهان ما ریزوم، غده، ریشه و میوه ­ها، این اندام­ها باید از زوایای مختلف برش داده شده و به قطعات کوچک­تر تقسیم شوند.
8. گیاهان باید در سطوح تمیز و به صورت لایه­ های کم ارتفاع گسترده و پهن شده و به هیچ وجه نباید روی هم انباشته و یا فشرده شوند.
9. گیاهان سبک وزن مانند بابونه، زیره سبز و غیره چنان­چه در حین خشک­ کردن در معرض وزش باد قرار گیرند، ممکن است به راحتی جابه­ جا شده و تلفات آن­ها زیاد شود.
10. زیر و رو کردن محصول برای تسریع در عمل خشک شدن توصیه نمی­شود. بهتر است برای سهولت جریان هوا، گیاهان را روی تورهای سیمی، نرده ­ها و دیگر سطوح مشبک که با سطح زمین فاصله دارند، خشک کرد.
11. خشک ­کردن گیاهان به صورت دسته ­های آویزان درمورد گیاهانی که کل اندام آن­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، توصیه می­شود.
12. در روش صنعتی که حرارت قابل کنترل است، نباید گیاهان را بیش از حد خشک کرد، زیرا نخست ممکن است این عمل به ماهیت شیمیایی مواد آن­ها خسارت وارد کند، دوم، هزینه­ بر بوده و سوم، گیاهانی که بیش از حد لازم، خشک شوند، دوباره مقداری رطوبت جذب کرده و با رطوبت محیط به تعادل می­رسند.
13. گاهی به علت فرآوری­های ویژه (جوشاندن ریزوم­های زردچوبه)، رطوبت بسیار زیاد است. بنابراین توجه به تهویه و حرارت برای خشک­ کردن این اندام­ها ضرورت بیش­تری دارد.
14. استفاده از ورقه­ های روزنامه یا دیگر کاغذهای چاپ­دار به عنوان بستر و مکان خشکاندن، خطر آلودگی با فلزات سنگین را به همراه دارد.
15. گیاهان خشک شده چنان­چه در معرض رطوبت محیط قرار گیرند تا حدی رطوبت جذب می­کنند و اگر این رطوبت از مواد بودار جذب شود بر بو و طعم گیاه خشک­ شده تأثیر خواهد گذاشت. بوی رنگ و جلا نیز در مکان­های نوساز، جذب گیاهان خشک شده می­شود.
16. استفاده از اشعه­ های ماکروویو، هم­چنین پرتوهای مرئی منعکس­ شده از سطوح، به علت تأثیرات سوء احتمالی بر مواد مؤثر گیاهان دارویی و معطر، برای خشک ­کردن این گیاهان توصیه نمی­شود.