شناخت و اهمیت گیاه کلزا

کلزا گیاهی یک ساله از تیره براسیکاسه و جنس کلم­ها است. گیاهی سرما دوست و روز بلند است. صفر فیزیولوژیک ان 2 درجه ­ی سانتی­گراد است. از نظر نیاز به شرایط آب و هوایی، گیاه مناطق معتدله محسوب می­شود. توانایی بذر گونه های کلزا برای جوانه ­زنی و رشد در دماهای پایین موجب شده است تا این گونه به عنوان معدود گیاهانی باشند که می­توانند در شرایط خنک، ارتفاعات بالا و مناطق معتدله کاشت شوند.

این گیاه در مقایسه با سایر گیاهان روغنی تا مرحله شروع گلدهی دماهای پایین را ترجیح می­دهد. در دوره گلدهی به دمای بالا نیاز دارد، زیرا دمای کم توام با خشکی سبب کوچک ماندن دانه ­ها و کاهش درصد روغن می­شود . کلزا می­تواند یک محدوده­ ی وسیع از طول دوره روشنایی را تحمل کند. این گیاه در منطقه اقیانوس منجمد شمالی با دوره های روشنایی روزانه 24 ساعت و هم­چنین در مناطقی با دوره روشنایی 10-8 ساعت نیز قادر به رشد است.

گیاه کلزا:

کلزا با نام علمی B.napus به آلمانی raps، به انگلیسی repeseed و به فرانسه colza نامیده می­شود و در ایران نیز به کلزا معروف است. کلم زراعی با نام علمی B.compestris به انگلیسی turnip rape است. منداب از جنس Eruca که نام علمی Eruca sativa و نام انگلیسی yerden rocket است.

در جنس Brassica ، یه گروه کروموزومی 8 = n = 9 , n و 10 = n وجود دارد که کلزا در طبیعت نتیجه تلقیح کلم یا B.oleracea با 9 = n کروموزوم و شلغم روغنی B.compestris با 10 = n کروموزوم است. هیبرید این دو گروه به صورت زیر بوده است :

B.compestris × B.oleracea

(n = 10)            (n = 9)

B.n.oleifera

(n = 19)

بعدها، پس از دو برابر شدن n، یک امفی دیپلویید 2n = 38 کروموزوم حاصل شده است که کلزا نام دارد. بوته­ های آن دارای رشد بیش­تری از شلغم روغنی است و محصول بیش­تر می­دهد. روغن حاصل از واریته­ های ابتدایی کلزا به دلیل وجود اسیدچرب اروسیک برای انسان قابل استفاده نبود. در ابتدا برگ­های تازه آن به عنوان سبزی و سپس به عنوان علوفه برای تغذیه دام و منبعی برای روغن مورد استفاده قرار می­گرفته است. وجود گلوکوزینولات تحت تاثیر آنیزم مایروزیناز تجزیه و ترکیباتی را آزاد می­کنند. این ترکیبات جذب و تثبیت ید را کاهش می­دهند و تغییراتی را در بافت غده تیروئید به وجود می ­آورند در نهایت این تغییرات، کار این غده را در تولید هورمون تیروکسین دچار اختلال می­کند. فعالیت­های آزمایشگاهی برای حذف این ماده سمی دارای هزینه­ های بالایی بود، بنابراین دانشمندان در جهت پیدا کردن ارقام با روغن فاقد گلوکوزینولات کوشش کردند و بالاخره در لهستان رقمی از کلزای بهاره به نام بروتوویسکی را یافتند که فاقد ماده سمی گلوکورینولات بود. تحقیقات متعددی برای تولید ارقامی با گلوکوزینولات و اسیداروسیک کم­تر به تولید اولین رقم کلزا با گلوکوزینولات کم در سال 1967 منجر شد. اولین واریته اصلاح شده در سال 1968 واریته زودرس اورو بود و بعدها واریته­ هایی با اسید چرب اروسیک کم­تر از پنج درصد به وجود آمد. در سال 1974 رقمی Brassica napus تولید شد که هم مقدار گلوکوزینولات و هم اسیداروسیک آن کم بود. تا این­که در سال 1978، نام کانالا برای مشخص کردن ارقامی با گلوکوزینولات و اروسیک اسید کم انتخاب شد.

مدارک نشان می­دهد که کلزا 3000 سال قبل از میلاد در چین و هندوستان کاشت می­شده است. در نوشته­ های باستانی دانه روغنی کلزا به زبان سانسکریت سارسون نامیده می­شد. به نظر می­رسد در مناطقی ار اروپا که درخت زیتون و خشخاش ناشناخته یودند، کاشت کلزا برای استفاده از روغن مرسوم بوده است. در اواخر قرون وسطی روغن کلزا به منظور روغن چراغ و از بذرهای آن جهت آذین­ بندی استفاده می­شد. نخستین نوشته درباره کاشت کلزا در اروپا به سال 1570 در منطقه ریندلند آلمان مربوط است که در آن کلزا به عنوان منبع روغن چراغ و جایگزینی برای روغن زیتون و به عنوان روغن پخت­ و پز مردم فقیر اروپا استفاده می­شد. ولی تا قبل از جنگ جهانی دوم، آرژانتین تنها کشور آمریکای جنوبی بود که کلزا تولید می­کرد. با بروز جنگ جهانی دوم تولید کلزا به طور قابل ملاحظه­ ای در چند کشور تغییر پیدا کرد، ولی، استفاده گسترده از آن، بعد از جنگ جهانی دوم رواج یافت. علت این امر بهبود روش­های زراعی در مزرعه و فنون فرآوری آن در کارخانه ­ها بود. اپلیکویست اظهار داشت که B.napus اولین بار در هلند و در قرن 17 به عنوان یک گیاه روغنی کشف شده است. سپس کاشت آن به سایر بخش­های اروپا گسترده شده است. تگزییوس اظهار داشته است که به احتمال زیاد اولین بار از B.oleracea به عنوان منبع روغن در اروپا استفاده شده است. شرودر- لمبکی شواهدی به دست آوردند که براساس آن، کلزا در هلند بسیار بیش­تر از تصور اپلیکویست، کاشت می­شده است. کارل گزارش کرد که تولید کلزا در مقیاس کوچک در سال 1875 میلادی در کشور سوئد اتفاق افتاد و از آن­جا به کشورهای سوییس، لهستان، روسیه و دانمارک انتشار پیدا کرد. لینه در اواسط قرن 17 اظهار داشت که خردل یا کلم را می­توان به عنوان منبع مناسبی از روغن مورد استفاده قرار داد.

در قرن 19 تولید کلزا به دلیل ظهور روغن­های معدنی جهت روشنایی و چراغانی کردن کاهش یافت. لازم به ذکر است که هنوز در چراغ محراب برخی از کلیساها از آن استفاده می­شود، زیرا این روغن به کندی می­سوزد و تا حدودی بی­ بو است. این نوع مصارف روغن کلزا در نیمه دوم قرن 19 با ورود روغن­های ارزان قیمت معدنی خاتمه پیدا کرد. با ورود ماشین بخار، از روغن کلزا که به طور طبیعی حاوی مقادیر زیادی اسیداروسیک بود، برای روغن­کاری ماشین استفاده شد و این استفاده تا بعد از جنگ جهانی دوم هم­چنان ادامه داشت.

در سال 1940 تقاضا به طور چشم­گیری برای روغن کلزا افزایش یافت و به عنوان روان­ کننده در موتورهای بخار کشتی و لوکوموتیوها مورد استفاده قرار گرفت. در اواسط قرن 19 از روغن کلزا به طور گسترده در راه ­آهن استفاده می­شد. تولید تجاری کلزا در غرب کانادا در سال 1942 به عنوان منبع تامین کننده روغن روان­ساز در جنگ جهانی دوم آغاز شد. ولی به دلیل قحطی و گرسنگی و کمبود منابع روغن خوراکی در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت و به استخراج روغن خوراکی در سال­های 1957- 1956 منجر شد. در سال 1968 اولین رقم کلزا با میزان اسید اروسیک پایین درکانادا تولید شد. ارقام اسپان، میدان و تورچ از نخستین رقم­های اصلاح شده با اسید اروسیک پایین بودن که در کانادا مورد کاشت قرار گرفتند. بین سال­های 1974- 1972 میزان اسید اروسیک موجود در روغن رقم­های مختلف کلزا و شلغم روغنی به کم­تر از دو درصد کاهش یافت. در سال 1974 رقم تاور به عنوان اولین رقم دو صفر کلزا که هم مقدار اسید اروسیک و هم مقدار گلوکوزینولات آن پایین بود معرفی شد. در سال 1981 تولید رقم­های کلزای برخوردار از گلوکوزینولات بالا تا حدودی متوقف شد. مدتی بعد از معرفی رقم­های دو صفرکلزا، رقم­های شلغم روغنی نیز اصلاح شد. در این زمینه به رقم کندل می­توان اشاره کرد که علاوه بر حداقل گلوکوزینولات و اسید اروسیک، فیبر م­تر نیز داشت. رقم­های برخوردار از این ویژگی به رقم­های سه صفر شهرت یافت، ولی هنوز در سطح وسیع مورد استفاده قرار نگرفته بودند . با تولید ارقام جدید و کاهش میزان مواد مضره در روغن و کنجاله، سیر صعودی کاشت کلزا شدت گرفت و به سرعت تولید آن بعد از معرفی ارقام جدید بیش­تر شد. پیشرفت­های بدست آمده در اصلاح کیفیت روغن و کنجاله کلزا، موجب افزایش بیش­از پیش این گیاه برای مصارف خوراکی شد. لازم به ذکر است که مصارف صنعتی روغن کلزا نیز زیاد است و احتمال دارد اهمیت بیش­تری نیز پیدا کند. در حال حاضر، کلزا در بسیاری از کشورهای جهان کاشت می­شود و از مهم­ترین تولیدکنندگان آن می­توان به کانادا، چین، هندوستان، آلمان، فرانسه، انگلستان، فنلاند و روسیه اشاره کرد. بزرگ­ترین عرضه کننده بذر کلزا در سطح جهانی کشور کانادا است. در سال­های اخیر به دلیل توجه بیش­تر به توسعه و ترویج کلزا، سطح زیر کشت آن در ایران نیز افزایش قابل ملاحظه­ ای داشته است و با توجه به شرایط اقلیمی، کاشت پاییزه آن در بسیاری از نقاط کشور به راحتی امکان پذیر شده اشت.

ارقام مختلف کلزا:

این گیاه دو جنسه خود ناسازگار و دارای دو تیپ رشدی بهاره و پاییزه است. ارقام پاییزه در شرایط مساعد پرمحصول هستند. کلزا از رشد روزت برخوردار است و این امر از سرماخوردگی آن در پاییز و زمستان 45.91 Pfv0 و Hyola مناسب کاشت در منطقه خزر هستند و بهترین زمان کاشت آن­ها 10 تا 20 مهر ماه است.

رقم Hyola می­تواند یک هفته دیرتر کاشت شود. ارقام مناطق سرد Okapi، Fornax و Slmo و مناطق معتدل سرد Colvert و Orient هستند. عملکرد دانه در شرایط مطلوب می تواند به بیش­تر از 3000 کیلوگرم در هکتار برسد. کیفیت روغن این ارقام خوب است و فاقد گلوکوزینولات و یا از حداقل آن برخوردار هستند.

عطاری

اهمیت اقتصادی کلزا:

کلزا با اختصاص 15 درصد کل تولید روغن گیاهی در جهان، بعد از سویا و نخل روغنی مقام سوم را بین دانه­ های روغنی به خود اختصاص داده است. در برخی از ارقام کلزا، روغن بالغ بر 48 درصد وزن خشک دانه را شامل می­شود.

زیادی درصد روغن در دانه کلزا و هم­چنین ترکیب مناسب اسیدهای چرب و روغن ارقام اصلاح شده، تسلط آن را بر بازارهای روغن جهانی فراهم کرده است. از مهم­ترین اسیدهای چرب اشباع نشده در روغن کلزا اسید اروسیک است که حدود 30-26 درصد از کل اسیدهای چرب را شامل می­شود. در صورتی که میزان اسیداروسیک در روغن بسیار بالا باشد، این نوع روغن­ها غیر خوراکی تلقی و از نظر صنعتی مورد استفاده قرار می­گیرد. ارقام برخوردار از اسید اروسیک بالا، دارای مصارف صنعتی است، زیرا شکستن باند اتیلنی این ترکیب تولید اسید براسیلیک می­کند و این اسید در تولید نایلون کاربرد دارد. روغن کلزا در صنایع صابون­ سازی، پلاستیک­ سازی، لاستیک­ سازی و هم­چنین به عنوان روان­ کننده در دستگاه­های صنعتی و به دلیل تحمل حرارت بالا در موتور جت کاربرد دارد . در روغن­های جنس براسیکا، با کاهش میزان این اسید چرب نامطلوب برای مصارف خوراکی، در رابطه با سایر اسیدهای چرب مطلوب نظیر اسید اولئیک و لینولئیک می­توان مکانی را در مولکول چربی پیدا کرد. بنابراین بهتر است اصلاح دانه­ های روغنی جنس براسیکا در جهت اهداف زیر صورت گیرد:

• تولید ارقام بدون اسید چرب اروسیک برای مصارف خوراکی.
• تولید ارقام برخوردار از اسید اروسیک بالا برای مصارف صنعتی.

پایین­تر بودن میزان کلسترول در روغن کلزا، به دلیل پایین­تر بودن درصد اسیدهای چرب اشباع شده در ترکیب آن، مزیت فوق­ العاده­ ای برای این روغنف نسبت به سایر روغن­های گیاهی محسوب می­شود. روغن کانولا حرارت 220 درجه سانتی­گراد را بدون تغییر کیفیت تحمل می­کند. ترکیب اسید چرب در ورغن کانولا مشابه روغن زیتون و بادام زمینی است، با این تفاوت که اسید پالمتیک آن کم­تر و اسید لینولئیک آن بیش­تر است.

در کشورهای پیشرفته، از این روغن برای سرخ و برشته کردن فرآوردهای غذایی استفاده می­شود. طعم روغن کانولا بسیار مطبوع است و به همین دلیل از آن در طبخ غذا، تهیه کره گیاهی، شیرینی­ پزی و تهیه سس استفاده می­شود. روغن کلزا به عنوان مارگارین، روغن کلوچه ­سازی، مایونز، روغن آشپزخانه نیز مورد استفاده قرار می­گیرد. اعتقاد بر این است دانه آسیاب شده­ ی کلزا به همراه نمک برای درمان سرطان به کار می­رود. روغن کلزا برای تقویت و شادابی پوست مناسب است وهمراه با کافور برای درمان روماتیسم نیز استفاده می­شود. عصاره ریشه کلزا برای درمان سرفه­ های مزمن و برونشیت کاربرد دارد. کلزا با حدود 40 درصد روغن، جزء روغن­های نیمه خشک شونده محسوب و از ضریب یدی 106-96 برخوردار است. اگر روغن با فشار و بدون حرارت استخراج شود، تنها 92.5- 90 درصد اسید چرب اشباع نشده ود رحدود 10-7.5 درصد اسیدچرب اشباع شده دارد. با مشاهدات اثرات مفید روغن کلزا، ارزش آن برای مصارف صنعتی و غذایی رو به افزایش است. با این­که در برخی از کشورهای آسیایی هنوز از کنجاله کلزا به عنوان یک کود استفاده می­شود، ولی ارزش این گیاه زراعی به عنوان یک ماده غذایی غنی از پروتئین برای دام­ها رو به افزایش است. کنجاله کلزا در حدود 35-30 درصد پروتئین خام دارد که 70-60 درصد آن قابل هضم ایت و به مصرف تغذیه دام می­رسد.

تناوب گیاه کلزا:

کلزا نسبت به دیگر گیاهان زراعی ارزش تناوبی بیشتری دارد. این گیاه در تناوب هر محصولی که بتواند تهی بستر مناسب بذر، کاشت به موقع و اجتناب از بیماری های خاک زی را فراهم کند رشد می کند. در تناوب با غلات (گندم و جو) در کنترل بیماری­ ها، آفات و علف­ های هرز موثر واقع می­شود. آزمایشات نشان داده ­اند که عملکرد بدست آمده از گندم کاشت شده پس از کلزا 10 درصد بیش­تر از عملکرد زراعت گندم پس از آیش می­شود. در شالیزارهای می­توان ارقام بسیار زودرس این گیاه را بعد از برداشت برنج کاشت کرد. کاشت پیاپی کلزا در یک مزرعه و یا کشت آن در تناوب با سایر گیاهان تیره براسیکاسه موجب تشدید بیماری­هایی می­شود که عامل آن چند سال می­تواند در خاک زنده بماند.