معرفی گیاه سورگم

در مقیاس جهانی سورگم­ها پس از گندم, برنج و ذرت مقام چهارم را دارند. چون سورگم­ها به خوبی به شرائط خشک سازگار هستند در صورتی که این مناطق دارای تابستان­های طولانی و گرم باشند، این گیاه یکی از گیاهان عمده این مناطق را تشکیل می­دهد. در قسمت­هائی از آسیا و آفریقا, سورگم­ها غذای اصلی مردم را تشکیل می­دهند, در حالی که در اروپا و شمال آمریکا عمدتا به عنوان غذای دامی مورد مصرف دارند.

در گذشته, قسمت عمده سورگم دانه­ ای در مناطقی که برای کشت ذرت, زیاد خشک و گرم بودند کشت می­شدند. با پیدایش سورگم هیبرید, هم اکنون این گیاه حتی در شرائط مساعد و نیز در شرائط فاریاب با ذرت رقابت می­کند.

سورگم به عنوان یک گیاه زراعی:

احتمالا از قسمت­های جاره ­ای منشاء گرفته و از آن جا به خاور نزدیک و خاور دور پراکنده شده است. این گیاه ممکن است یک مبدا مستقل در هندوستان نیز داشته باشد. نخستین مدرک مربوط به سورگم را بر روی سنگ نوشته ­ای در سوریه پیدا شده است که مربوط به 2700 سال پیش می­باشد. ورود سورگم به آمریکا همراه با تجارت بردگان بوده که از آن به عنوان غذای آن­ها استفاده می­شده است. چند مدل سورگم وحشی وجود دارند که با سورگم زراعی قرابت نزدیکی دارند و یکی از آن­ها spontanea می­باشد که دارای ده کروموزم هاپلوئید است و اجداد ارقام زراعی سورگم به حساب می­آیند. گونه دیگری سورگم علوفه ای (Sorghum halepense) یا قیاق است که دارای 20 کروموزوم هاپلوئید است و گیاهی دائیم بوده و تولید ریزوم می­نماید. گونه s.vulgare عامل 4 گروه سورگم یک ساله, یعنی سورگم دانه ­ای, سورگم شیرین, سودانگراس و سورگم جاروئی می­شود و همه این­ها دارای 10 کروموزوم هاپلوئید هستند. در این جا از سورگم دانه ­ای و سورگم جاروئی بحثی به عمل نخواهد آمد و بیشتر به سورگم شیرین یا علوفه ­ای و سودانگراس پرداخته خواهد شد ولی در ابتدا کلیاتی راجع به سورگم گفته خواهد شد.

سازگاری گیاه سورگم:

گرچه سورگم گیاهی است که منشا جاره ­ای دارد. ولی اگر درجه حرارت به اندازه کافی بالا و فصل رشد نیز به اندازه کافی باشد, ارقامی که سازگار به مناطق معتدله باشند, نیز وجود دارند. در مناطق معتدله, این گیاهان, تنها در طول تابستان کشت می­شوند. در حالی که در مناطق گرمسیر می­توان در تمام طول سال آن را کشت نمود. حداقل درجه حرارت لازم برای  جوانه زدن 7 – 10 درجه سانتیگراد و برای رشد گیاه 15 درجه سانتیگراد می­باشد. حرارت اپتیمم برای رشد 27 – 30 درجه سانتیگراد می­باشد. سورگم نسبت به اکثر غلات, درجه حرارت­های بالاتر را بهتر تحمل می­کند ولی اگر متوسط درجه حرارت در طول دوره گل دهی آن از 26 درجه بالاتر رود بر عملکرد آن اثر سو خواهد داشت.

سورگم­ها معمولا گیاهانی روز کوتاه می­باشند ولی واریته ­های مختلف از نظر واکنش به فتو پریود متفاوت می­باشند. بسیاری از واریته­ هائی که از مناطق گرمسیر به مناطق معتدله معرفی شده ­اند به گل نمی­رود. زیرا طول روز در مناطق معتدل زیاد است.

سورگم­ها به مناطق نیمه خشک که حداقل دارای 200 – 250 میلیمتر بارندگی سالانه هستند به خوبی سازگار می­باشند. اهمیت اصلی این گیاه در این است که در مناطقی که برای کشت ذرت بسیار گرم و خشک می­باشند. می توان سورگم کشت نمود. البته سورگم در شرایط فاریاب نیز بسیار بر محصول است. توانائی سورگم از نظر رشد, در مناطقی که برای هر گیاه دیگری نامساعد است, باعث شده است که به آن لقب ” شتر” گیاهان جهان داده شود. مقاومت به خشکی سورگم به علت سیستم گسترده ریشه آن و همچنین خصوصیات مورفولوژیکی برگ­ها و ساقه آن از نظر کاهش تعرق است. سیستم ریشه سورگم از نظر جذب آب, دو برابر ریشه ذرت موثر است در حالی که سطح برگ آن به مقدار قابل ملاحظه­ ای کمتر از ذرت است. سورگم نه تنها قادر است آب را بهتر از بسیاری از گیاهان دیگر جذب کند بلکه بهتر نیز می­تواند تلفات آب به اتمسفر را تنظیم نماید.

برعکس بعضی از گیاهان از قبیل ذرت که روزنه­ های آن­ها پس از خشکی شدید التیام نمی ­یابند, روزنه­ های سورگم حتی پس از یک دوره خشکی 14 روزه اگر رطوبت مجددا تامین شود رشد مجدد خود را از سر می­گیرند.

در شرائط دیم عملکرد سورگم با مقدار آب موجود در خاک, به هنگام کاشت آن رابطه نزدیکی دارد. بر اساس یک حساب سرانگشتی مقدار رطوبت مورد نیاز را می­توان از روی عمقی از خاک که رطوبت آن در حد ظرفیت زراعی است مشخص نمود. مثلا اگر خاک در هنگام کاشت تا عمق 100 سانتیمتری مرطوب باشد, مقدار آب مورد نیاز جهت حصول یک عملکرد مناسب, در حداقل مقدار خود خواهد بود و اگر تا عمق 100– 150 سامتیمتری مرطوب باشد, رطوبت آن برای حصول عملکرد مناسب کافی است و اگر تا عمق 150 سانتیمتری و پائین­تر مرطوب باشد, رطوبت آ ن برای تولید محصول زیاد کفایت می­کند. در یک محدوده مشخص, هر میلیمتر آب اضافی ( حاصل از بارندگی  یا آبیاری) که بیشتر از یک حداقل معین باشد می­تواند 20 – 10 کیلوگرم بذر در هکتار تولید نماید. ارقام مقاوم به خشکی سورگم می­توانند آبیاری غرقابی را به مقدار ملاحظه ­ای تحمل کنند.

اخیرا با پیدایش ارقام هیبرید سورگم, واریته ­های خود گشن از اهمیت کمتری برخوردار شده ­اند. البته این موضوع در مناطقی که کشاورزی بدون دارند صادق نیست. در این جا به طور اجمال راجع به سورگم­های هیبرید بحث خواهد شد.

برای مطالعه مقاله روش‌های مختلف آبیاری یونجه کلیک کنید.

سورگم­های هیبرید:

موفقیت­های قابل ملاحظه­ ای که در تولید ذرت هیبرید به دست آمد. باعث تشویق متخصصین به نژادی جهت بررسی تولید بذر هیبرید در گیاهان دیگری گردید. در ذرت به علت جدا بودن اندام­های نر و ماده, قطع کردن اندام­های نر قبل از گرده افشانی میسر است ولی در سورگم به علت این که در هر خوشه هزاران گل نر و ماده وجود دارد, قطع کردن اندام­های نر در تعداد قلیلی از گل­ها جهت مطالعات به نژادی میسر است, ولی تولید بذر هیبرید از این روش در سطح اقتصادی امکان پذیر نیست.

اولین مرتبه ، در سال 1925 با پیدا شدن یک گیاه نر عقیم سورگم, تولید بذر هیبرید در این گیاه میسر گشت. نر عقیمی, با یک ژن مغلوب کنترل می­شود و گیاهان نر عقیم اگر با دانه گرده گیاه دیگری تلقیح شوند، تولید بذر می­کنند و بذوری که در این گیاهان تولید می­شود هیبرید خواهند بود. برنامه تولید بذر هیبرید از طریق نر عقیمی ژنتیکی . این اشکال را داشت که به علت تفرق صفات مندلی تنها نصف گیاهان ماده نر عقیم می­شدند و 50 درصد بقیه نر بارور بودند و می­بایست قبل از باز شدن پرچم­هایشان آن­ها  را از بین برد و این موضوع باعث می­شد که تولید بذر هیبرید را غیر عملی و غیر اقتصادی بنماید. در سال 1950 یک گیاه نر عقیم, از تلاقی بین واریته میلو با واریته کفیر به دست آمد که نر عقیمی آن سیتوپلاسمی بود. در این مورد با استفاده از بک کراس و به گزینی, گیاهانی به وجود آمدند که نر عقیمی در آن­ها ناشی از عدم سازگاری بین سیتوپلاسم میلو و یک ژن خاص از کفیر بود. فاکتورهای ژنتیکی و سیتوپلاسمی به تنهائی قادر به تولید نر عقیمی نبودند و لذا ترکیب هر دوی آن­ها ضروری بود.

برای تولید بذر هیبرید دو مرحله جداگانه وجود دارد:

برای تولید بذر هیبرید دو مرحله وجود دارد که به صورت کامل برایتان شرح می دهیم.

الف- تکثیر پایه مادری:

چون پایه نر عقیم نمی­تواند خود به خود بذر تولید نماید, برای تلقیح آن وجود یک پایه نرمال ضروری است . بدین ترتیب برای هر نژاد نر عقیم ( پایه A ) یک همتا که از نظر ژنتیکی شبیه پایه A باشد ولی سیتوپلاسم آن نرمال باشد و بنابراین قادر باشد دانه­ های گرده طبیعی تولید نماید, ضروری است (پایه B)

این دو پایه در کرت­هائی کنار هم کاشته می­شوند و بدین ترتیب پایه نر عقیم توسط پایه دیگر تلقیح می­گردد. سیتوپلاسم تنها از پایه مادری در حالی که ژن­های مربوط به نر عقیقی از هر دو والدین به نتایج منتقل می­گردند. بنابراین ساختار ژنتیکی بذور تولیدی توسط پایه A ، از نظر سیتوپلاسم و ژنی شبیه پایه مادری است و لذا بذور نر عقیم شبیه پایه A تولید می­نمایند.

بذور تولید شده توسط پایه B، از خود گشنی­ حاصل می­شوند و آن­ها از نظر ژن نر عقیمی هموزیگوس هستند ولی دارای ستوپلاسم نرمال می­باشند و بنابراین گیاهان طبیعی شبیه B به وجود می­آورند.

ب- تولید بذر هیبرید:

در یک مزرعه مجزا ، پایه نر عقیم A و یک واریته یا نژاد نرمال (پایه R) کشت می­شوند. کلیه بذوری که روی پایه A تولید می­شوند, هیبرید بوده و گیاهان نرمال را تولید می­نمایند ، این بذور را به عنوان بذور هیبرید به فروش می­رسانند. بعضی پایه ­ها یا واریته­ های نرمال ، اگر با پایه A تلقیح شوند نتایج نر عقیم تولید می­کنند. این پایه­ ها حامل ژن­های نهفته نر عقیمی­اند و بنابراین غیر قابل ذخیره شدن مجددا هستند. لذا برای تولید سورگم هیبرید احتیاج به سه نوع پایه می­باشد.

• پایه A : پایه نر عقیم ( پایده مادری) که بذر هیبرید تولید خواهد کرد.
• پایه B : پایه نرمال که از نظر ژنتیکی شبیه پایه A و دارای سیتوپلاسم نرمال است.
• پایه C : پایه نرمال که اگر با پایه مادری تلقیح شود, بذر هیبرید قابل قبول از نظر تجاری تولید خواهد کرد.

واریته ­های هیبرید در مراحل مختلف رشد ، بر واریته­ های خودگشن برتری دارند. در موقع کاشت, درصد بیشتری از بذور آن­ها پر می­شود. تعداد بیشتری گیاه حاوی خوشه رسیده تولید می­کنند. خوشه­ های آن­ها بزرگ­تر و دارای تعداد بیشتری بذر در هر خوشه هستند. مهم­ترین مزایای گیاهان هیبرید ، تولید بذر بیشتر در هر خوشه است. قدرت هیبریدی در این واریته ­­ها, از نظر تولید مقدار بذر بیشتر آن­ها می­باشد. زیرا رشد رویشی آن­ها شبیه بعضی واریته ­های معمولی خودگشن و یا حتی از آن­ها نیز ممکن است کمتر باشد. نسبت مقدار برگ به وزن گل گیاه در ارقام هیبرید ، از ارقام خود گشن همیشه کمتر است و این خود نشان دهنده بالاتر بودن راندمان فتوسنتزی در ارقام هیبرید است . مزایای هیبریدها هم در شرائطی که رطوبت مساعد است و در شرائط کمبود رطوبت بارز است. توانائی آن­ها از نظر استفاده از هر مقدار رطوبت بیشتر از واریته­ های معمولی است و در مقابل عوامل مساعد رشد نیز بهتر عکس العمل نشان می­دهند.

آزمایشات متعددی حاکی از آن است که بدون توجه به مقدار عملکرد تولیدی٬ برتری ارقام هیبرید سورگم نسبت به ارقام خود گشن همیشه صادق است و این به علت وجود یک پدیده هموستازیز در جهت افزایش عملکرد است . بدین دلیل ، واریته­ های هیبرید سورگم در مقایسه با واریته­ های معمولی قادرند تحت شرائط نامساعدتر بیشترین افزایش نسبی محصول را داشته باشند. بر عکس ، برای این که واریته­ های هیبرید ذرت بتواند برتری خود را بر واریته­ های معمولی نشان دهند ، شرائط رشد باید در حد اپتیمم باشد.

برای مطالعه مقاله مدیریت علف‌های هرز مزارع یونجه کلیک کنید .

برای خرید بذر و فروش بذر می توانید از این لینک استفاده کنید.

در صورت داشتن هر گونه پرسش و مشاوره در زمینه خرید بذر میتوانید با شماره 09358504040 تماس بگیرید.