زمان جمع آوری و برداشت گیاهان دارویی

به علت تغییر عوامل محیطی (درجه حرارت، نور و مانند آن­ها)، طی فصل ­ها و ماه­ ها و تأثیر این عوامل بر کمیت و کیفیت مواد مؤثر، هم­چنین ارتباط مراحل رشد گیاه با مقدار این مواد در گیاهان دارویی و معطر، زمان جمع­ آوری (در گیاهان دارویی خودرو) و برداشت (در گیاهان دارویی مزروعی) از اهمیت ویژه­ای برخوردارند.

برداشت انواع گیاهان دارویی

در گیاه همیشه سبز سرخ­دار مقدار ماده مؤثر (تاکسین) در زمستان 8 برابر آن در تابستان است. گیاه روباب در زمستان فاقد آنتراکینون بوده، ولی دارای آنترانول است، با گرم شدن هوا، آنترانول اکسیده شده به آنتراکینون تبدیل می­شود.

سورنجان در فصل بهار دارای مقادیر زیادی کلشی­سین است، ولی در پاییز کلشی­سین نداشته و در عوض نشاسته بسیار زیادی دارد. ریشه­ های پامچال در پاییز حداکثر ساپونین را دارند. در بذرالبنج مقدار آلکالوئید در زمستان کم­تر از تابستان است و در بلادون مقدار آتروپین در بهار ۳ درصد و در پاییز مقدار آسکوپولامین ۳ درصد است. در گل انگشتانه گلیکوزید برگ­ها در پیش از ظهر بیش­تر از صبح بوده و گلیکوزید برگ­های بید در روز بیش­تر از شب است.

آلکالوئید برگ در گیاهان خانواده سیب­زمینی، هنگام صبح و پیش از ظهر، زیادتر است. در گیاهانی چون زوفا، علف چای و نعناع که اندام هوایی آن­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، حداکثر مواد مؤثر هنگام گل­دهی در این بافت­ها تجمع می­یابند و در گیاهانی مانند سنبل­الطیب، سورنجان و زردچوبه که اندام زیرزمینی آن­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، حداکثر مواد مؤثر در پایان فصل رشد سالیانه در این اندام­ها ذخیره می­شود.

در سنبل­ الطیب و زردچوبه ریزوم­های گیاه، بهتر است در پایان سال سوم از زمین برداشت شوند. در گیاه علف چای از سال دوم، اندام ­هوایی گیاه برداشت می­شود. این کار موجب می­شود پس از برداشت، گیاه برای رشد مجدد، ذخیره کافی در اندام­های زیرزمینی و طوقه خود داشته باشد. البته واضح است گیاهانی مانند سیر، روناس و بسقایج که ریزوم، ریشه و غده­ های زیرزمینی آن­ها برداشت می­شوند، به طور معمول پس از برداشت، از بین می­روند.

گاهی مرور زمان در گیاهان چند ساله تغییراتی را در مواد مؤثر ایجاد می­کنند. در گیاه شوکران هرچه سن گیاه بیش­تر شود، مقدار آلکالوئیدهای موجود در آن افزایش می­ یابد. در میوه ­های تانن­دار با رسیدن میوه، تانن موجود در آن کاهش می­یابد و یا در میوه ­های دیگر به دیگر طی فرایند رسیدن، اسیدها به قندها تبدیل می­شوند. در برگ­های اوکالیپتوس با افزایش سن برگ، روتن آن کاهش می­یابد، به طوری که مقدار آن در برگ­های جوان 24 درصد و در برگ­های دو ساله 2 درصد بر اساس وزن خشک خواهد بود.

در گیاه پیرتروم گل­ها در حالت غنچه بیش­ترین مقدار مواد مؤثر را دارند و با شکفتن گل­ها مقدار این مواد به شدت کاهش می­یابد. در گل محمدی در ساعات اولیه شکفتن گل، بهترین اسانس از نظر کمیّت و کیفیت در آن وجود از دارد و تأخیر در برداشت افت شدید اسانس را در بردارد.

به طور کلی، زمان برداشت اندام­های زیرزمینی پس از پایان فصل رشد، برگ­ها پیش از شروع گل­دهی تا پایان آن، غنچه­ ها و گل­ها پیش از شکفتن و یا کمی پس از آن (جمع­ آوری صبح مناسب است و بی­درنگ می­بایست خشک شوند)، میوه تازه هنگامی که حداکثر شیره گیاهی در آن وجود دارد، بذر هنگام رسیدن کامل، گیاه کامل (کل اندام­های هوایی گیاه) هنگام مرحله گل­دهی (گیاهان پیر و خشک شده مواد دارویی کم­تری دارند) و در نهایت برداشت پوست و ساقه گیاه در پاییز و یا در بهار پیش از شروع فعالیت شیره گیاهی، انجام شود.

انواع گیاهان دارویی خودرو:

در گل انگشتانه میزان گلیکوزید برگ­ها در بعداز­ظهر بیشتر از صبح است و گلیکوزید برگ­های بید در روز بیشتر از شب است. میزان الکالوئید برگ در گیاهان خانواده سیب­ زمینی هنگام صبح و پیش از ظهر زیادتر است. در گیاهانی مثل زوفا، علف چای و نعناع که اندام هوایی آنها مورد استفاده قرار می­گیرد، حداکثر میزان مواد موثره هنگام گلدهی در این بافت­ها متمرکز است و در گیاهانی مانند سنبل طیب، سورنجان و زردچوبه که اندام زیرزمینی آنها مورد استفاده قرار می­گیرد حداکثر میزان مواد موثره در پایان فصل رشد سالیانه در این اندام­ها ذخیره می­شود.

همانطور که قبلا نیز اشاره شد در اغلب گیاهان چندساله گرچه مواد موثره مورد نظر از همان ابتدای رشد در اندام­ها وجود دارند اما حداقلی از رشد رویشی لازم است تا مجموع مواد موثره در گیاه از نظر اقتصادی قابل توجه باشد. مثلا در سنبل طیب و زردچوبه ریزوم­های گیاه در پایان سال سوم از زمین برداشت می­شوند.

در گیاه علف­چای از سال دوم اندام هوایی گیاه برداشته می­شوند. این امر باعث می­شود بعد از برداشت، گیاه جهت رشد مجدد، ذخیره کافی در اندامهای زیرزمینی و طوقه خود داشته باشد. البته واضح است گیاهانی مانند سیر، رناس و بسفایج که ریزوم، ریشه و غده­ های زیرزمینی آنها برداشت می­شود پس از برداشت، از بین می­روند.

بذر گیاهان دارویی

گاهی مرور زمان در گیاهان چندساله تغییراتی را درمواد موثره باعث می­شود. در گیاه شوکران هر چه سن گیاه بالاتر رود آلکالوئیدهای موجود در آن افزایش می­یابد. در میوه­ های تانن­دار با رسیدگی میوه، میزان تانن موجود در آن کاهش می­یابد و یا در میوه­ های دیگر طی فرآیند رسیدگی تبدیل اسیدها به قندها روی می­دهد.

در برگ­های اکالیپتوس با افزایش سن برگ، میزان روتن آن کاهش می­یابد به­ طوری که میزان آن در برگ­های جوان 24 درصد و در برگ­های دو ساله 2 درصد بر اساس وزن خشک خواهد بود. در پیرتر گل­ها در حالت غنچه بالاترین میزان مواد موثره را دارند و با باز شدن گل­ها میزان این مواد بشدت کاهش می­یابد. در گل محمدی در ساعات اولیه بازشدن گل، بهترین اسانس از نظر کمیت و کیفیت در آن وجود دارد و تاخیر در برداشت باعث افت شدید اسانس می­شود.

به­ طور کلی زمان برداشت اندام­های زیرزمینی پس پایان فصل رشد، برگ­ها قبل از شروع گلدهی تا پایان آن، گل­ها قبل از بازشدن و یا کمی بعد از بازشدن، میوه تازه موقعی که حداکثر شیره در میوه وجود دارد، بذر موقع رسیدگی کامل، کل اندام­های هوایی گیاه در زمان گلدهی و پوست گیاه در پاییز و یا در بهار قبل از شروع فعالیت گیاه انجام می­شود.

دفعات برداشت گیاهان داروئی:

در گیاهانی که طی یک فصل رشد می­توان از آن­ها در چند نوبت محصول برداشت، افزون بر تغییر مقدار محصول در هر برداشت، ممکن است کمیّت و کیفیت مواد مؤثر نیز تغییراتی داشته باشد. برای مثال در گیاهان بابونه، گاوزبان، بادرنجبویه و نعناع طی یک فصل می­توان چند برداشت انجام داد، که بیش­ترین محصول در برداشت اول حاصل می­شود.

تغییرات کمّی و کیفی مواد مؤثر دارویی ناشی از تغییر موازنه هورمون گیاه است که در اثر نوسان­های درجه حرارت، نور، چرخه حیاتی آفت­ها و بیماری­ها، تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاک و دیگر عوامل محیطی در مقطع ­های مختلف رشد و نمو گیاه یا فصل رشد، رخ می­دهد. هم­چنین برداشت محصول، به ویژه هنگامی که کل اندام هوایی گیاه چیده یا درو می­شود، خود نوعی هرس شدید است که به شدت توازن هورمونی گیاه را به هم می­زند.

در پژوهش­های انجام شده به وسیله بخش بررسی­های گیاهان دارویی در منطقه اصفهان مشخص شد که در گاوزبان (بوراگو) مقدار مواد معدنی در مرتبه دوم برداشت نسبت به برداشت اول کاهش می­یابد، در حالی که صمغ (Gum)، موسیلاژ و تانن در برداشت اول و دوم یکسان بوده است.

برای مطالعه مقاله خواص درمانی گیاه گزنه کلیک کنید.

فرآیندهای پس از برداشت گیاهان داروئی

پس از برداشت محصول گیاهان دارویی و معطر، مواد مؤثر موجود در بافت­های مختلف آن­ها در معرض واکنش­های شیمیایی، میکربی و فیزیکی قرار خواهد گرفت. بنابراین، باید هرچه سریع­تر نسبت به حداقل رساندن سرعت این واکنش­ها و یا انجام فرآیندهای استحصال مواد مؤثر دارویی اقدام کرد.

فرآیندهای مختلف مانند خشک ­کردن (در اغلب گیاهان)، منجمدکردن (در آویشن و نعناع)، تخمیر (چای) و یا مصرف تازه محصول برای استحصال عرقیات و اسانس (نعناع و گل محمدی) از جمله روش­های رایج فرآوری این گیاهان پس از برداشت است که برای بیش­تر گیاهان دارویی و معطر مانند رازیانه، زیره، بابونه، گل گاوزبان، علف چای، مرزنجوش و محصولات متعدد دیگر قابل انجام است.