معرفی چغندر علوفه ای (چغندر دامی)

چغندر علوفه­ ای به علت توانائی تولید زیاد، مفید بودن آن برای دام­ ها و استفاده بسیار اقتصادی از مصرف آب جهت تولید هر واحد ماده خشک٬ یکی از گیاهان بالقوه مهم مناطق خشک می­باشد. البته چغندر علوفه ­ای عمدتا در کشورهای معدله اروپائی کشت می­شوند و سطح بسیار محدودی در مناطق خشک زیر کاشت چغندر علوفه­ ای است.

از نظر بتانیکی: چغندر به همان گونه ­ای تعلق دارد که چغندر قند (beta vulgaris) متعلق است.

در کشورهای مناطق معتدله که از نظر کشاورزی پیشرفته هستند کارهای زیادی روی چغندر علوفه­ ای صورت گرفته است و واریته­ های مختلفی با سازگاری­های مختلف نسبت به شرائط متفاوت و با اهداف مختلف به وجود آمده ­اند. این واریته­ ها از نظر درصد برگ، شکل، رنگ، اندازه و سهولت برداشت متفاوت می­باشند. این واریته ­ها شامل چغندر علوفه­ ای معمولی که دارای درصد ماده خشک کم است و آن­هائی که شبیه چغندر قند هستند و درصد ماده خشک در ریشه آن­ها تا 22 درصد می­رسد، می­گردند.

بذر چغندر قند

سه گروه اصلی واریته­ های چغندر علوفه­ ای:

1. چغندر علوفه­ ای تا 15 درصد ماده خشک
2. چغندرهای نیمه قندی یا حد واسط با 20 – 15 درصد ماده خشک
3. چغندر علوفه­ ای با بیشتر از 20 درصد ماده خشک

بین این سه گروه هیچ گونه حد و مرز مشخصی وجود ندارد و تعداد زیادی فرم­ های حد واسط نیز وجود دارند. واریته ­های گروه سوم از تلافی بین چغندر قند و چغندر علوفه ­ای حاصل شده ­اند وخیلی شبیه چغندر قند هستند و فرق آن­ها تنها از نظر اندازه غده و درصد قند کمتر آن­ها می باشد.

گرچه عملکرد علوفه تازه در هکتار، در واریته­ های گروه اول از همه بیشتر است ولی عملکرد ماده خشک در هکتار، در گروه دوم و سوم بیشتر از گروه اول است. در کشورهائی که دارای آب و هوای معتدله هستند تمایل کلی به جایگزین کردن چغندر قند به جای چغندر علوفه­ ای می باشد. در مناطق خشک و گرم، حس اصلی چغندرها از نظر تغذیه دم، درصد ماده خشک آن­ها نیست بلکه آبدار بودن آن­ها است که اشتهای دام را تحریک و مصرف غذاهای خشک و خشبی را افزایش می­دهند. در زمستان، مقدار کل ماده خشک تولیدی در هکتار، در چغندر علوفه ­ای از بقیه بیشتر است. در تابستان کاهش سریع درصد قند برای چغندر قند، مضرتر از چغندر علوفه­ ای است و مزیت آن از نظر دارا بودن درصد قند زیادتر منتفی می­گردد. در سال­ های اخیر چغندرهای علوفه ­ای تریپلوئید تولید شده ­اند. این نوع چغندر علوفه ­ای در مقایسه با واریته ­های دیپلوئید معمولی دارای رشد سریع­تر، درصد ماده خشک بیشتر و مقاومت بیشتر نسبت به حرارت می­باشند.

بذر چغندر لبویی

محل مناسب برای تولید بذر چغندر علوفه ای:

رعایت یک دوره بدون کاشت 5 ساله بین دو محصول بذری تیره چغندر الزامی است. برای کشت چغندر زمین زراعی تا دو سال نباید تحت کشت گیاهان این خانواده قرار بگیرد. هنگام تولید محصول بذری، باید امکان حضور بذر های در حال کمون یا بوته های در حال رشد علف های هرز را به حداقل کاهش داد. آنچه که به عنوان چغندر هرز نامیده می شود، در واقع نوعی از چغندر یکساله است و یا ممکن است حاصل دگر لقاحی بین چغندر علوفه ای باشد، یا این که همان چغندر علوفه ای است که در سال اول به گل دهی وارد شده است.

بذر های چغندر هرز در اراضی زراعی پراکنده می شوند و می توانند در خاک باقی بمانند و برای چندین سال تکثیر شوند. این منابع آلودگی همچنین می توانند در مزارع همجوار محصول بذری حضور داشته باشند که اجرای ایزولاسیون، یک مانع جدی در برابر این منابع آلودگی فراهم می کند. جدا سازی بذر چغندر هرز از بذر چغندر علوفه ای در طی بوجاری و فراوری عملا غیر ممکن است. از دیگر بذر علف های هرز سمج که جدا سازی آن ها در طی فراوری از توده بذری چغندر علوفه ای و چغندر برگی دشوار است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آتریپلکس یا زرد شور (atriplex patula)
• سلمه تره (chenopodium album)
• علف شیر یا بی تی راخ (gallium aparine)
• علف هفت بند (polygonum spp)
• گندمک یا علف قناری (stellaria media)

برای مطالعه مقاله نحوه پرورش چغندر (آموزش گام به گام تصویری) کلیک کنید.

عملیات زراعی چغندر علوفه ای:

عملیات زراعی چغندر علوفه ­ای شبیه چغندر قند است و اختلافات اصلی آن­ها به شرح زیر است :

• مصرف کود از ته برای چغندر علوفه ­ای می­تواند زیاد باشد و اثرات سوئی که ازت زیاد بر چغندر قند دارد در مورد چغندر علوفه ­ای صادق نیست. مقدار کود مورد نیاز در حد 250 کیلوگرم ازت، 100 – 90 کیلوگرم p₂₀₅ و 80 – 60 کیلوگرم k₂₀ توصیه شده است.
• چغندر علوفه ­ای را می­توان علاوه بر کاشت با بذر، با نشاء نیز تکثیر نمود. این موضوع به خصوص در شرائط دیم از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا می­توان بدین طریق ابتدا نشاء را در زمین کوچکی با آب کافی پرورش داد و سپس بعد از این که اولین بارندگی، خاک را به اندازه کافی مرطوب نمود، نشاءها را به زمین اصلی منتقل نمود و بدین وسیله از بارندگی حداکثر بهره برداری را نمود.
• کاشت چغندر علوفه ­ای معمولا از اول پائیز تا اوائل بهار می­تواند ادامه داشته باشد و این بدان دلیل است که بتوان فصل برداشت را طولانی نمود. بدین ترتیب فصل برداشت می­تواند از اوائل اسفند برای گیاهانی که زود کاشته شده­ اند، تا اواخر تابستان برای آن­هائی که دیر کاشته شده ­­اند، ادامه داشته باشد.
• تراکم برای چغندر علوفه ­ای کمتر از چغندر قند است. در موقع نشاء فاصله بین گیاهان را به صورت 70 * 70 سانتی متر می­گیرند که در این صورت کوایتواتر زدن به صورت عمود بر هم امکان پذیر می­گردد و یا با فاصله 25 * 70 سانتیمتر کاشت می­شود که در این حالت، عملکرد بالاتر خواهد بود. اگر بذر گیاه کاشت شود فاصله گیاهان را روی ردیف­ها، 30 – 25 سانتی متر می­گیرند.
• آبیاری چغندر علوفه­ ای در مقایسه با چغندر قند به صورت مکررتر انجام می­شود. در کاشت پائیز چغندر علوفه ای، ابتداء یک آبیاری قبلی انجام می­گیرد تا خاک به عمق 100 – 90 سانتیمتر خیس شود. بعد از کاشت برای سهولت جوانه زدن و خروج گیاه از خاک، یک آبیاری سبک انجام می­شود و پس از آن به جز در دوره بارندگی، گیاه با فاصله زمانی 10 تا 14 روز آبیاری می­شود. اگر آبیاری به صورت بارانی انجام گیرد، به مقدار کل آب مورد نیاز علاوه بر مقدار بارندگی برابر 600- 500 میلیمتر برای مناطق ساحلی و 750 – 650 میلیمتر برای مناطق گرمتر داخلی خواهد بود. مقدار آب مورد نیاز برای تولید هر تن علوفه معمولا از 75 – 40 متر مکعب متغیر است.

ایزولاسیون و گرده افشانی:

گرده افشانی همه زیر گونه های تیره چغندر به وسیله باد انجام می شود، با این وجود درصدی دگر گشنی توسط حشرات نیز گزارش شده است. حفظ یک فاصله ایزولاسیون مناسب بر اساس طبقه بندی بین تمام زیر گونه ها و ارقام آن جهت تولید بذر ضرورت دارد. این زیر گونه ها شامل: چغندر علوفه ای، چغندر برگی، چغندر قرمز یا باغی، چغندر وحشی، چغندر اسفناجی و چغندر لبویی هستند. OECD (1995) فاصله ایزولاسیون مناسب برای تولید بذر را به شرح ذیل بیان می کند:

1. نیازی به ایزولاسیون بین محصولات بذری با گرده افشانی مشابه وجود ندارد.
2. فاصله ایزولاسیون برای همه محصولات بذری جنس چغندر جهت تولید بذر پایه با هر منبع گرده ۱۰۰۰ متر است.
3. همه محصولات بذری جهت تولید بذر گواهی شده چغندر علوفه ای:

• اگر منبع گرده از گیاهان جنس چغندر است، فاصله ایزولاسیون نباید از ۱۰۰۰ متر کمتر باشد.
• اگر گرده دهنده محصول اصلی دیپلوئید است، فاصله ایزولاسیون تا مزرعه چغندر علوفه ای تتراپلوئید همجوار ۶۰۰ متر باشد.
• اگر گرده دهنده محصول اصلی تتراپلوئید است، فاصله ایزولاسیون تا مزرعه چغندر علوفه ای تتراپلوئید همجوار ۶۰۰ متر باشد.
• فاصله تا مزرعه چغندر علوفه ای با سطح پلوئیدی نامشخص، ۶۰۰ متر باشد.
• اگر گرده دهنده محصول اصلی با یکی از گرده دهنده ها چغندر علوفه ای دیپلوئید است فاصله ایزولاسیون ۶۰۰ متر باشد.
• فاصله ایزولاسیون بین دو مزرعه تولید بذر که از سیستم نر عقیمی استاده می کنند، ۳۰۰ متر است.

بر اساس پهنه بندی هایی که برای کشت ارقام مختلف انجام شده است کشت برخی ارقام خاص به مناطق ویژه ای محدود شده است. این برنامه ها یا توافقاتی اختیاری بین تولید کنندگان بذر و محققان اصلاح نباتات هستند و یا احتمالا محدودیت هایی هستند که مقامات ملی یا ناحیه ای وضع کرده اند.

بذر برگ چغندر قندی

حذف ردیف های حاشیه:

اجرای آزمایش های ایزولاسیون برای اولین بار توسط دارک (1971) با مطالعه روی چغندر انجام شد. وی توصیه هایی را در این زمینه ارائه نموده است که عبارتند از:

1. تولید بذر در طبقه بذری اصلاحگر باید در مکان های محافظت شده صورت گیرد.
2. مزارع گیاهان بذری پایه باید 1000 متر از هم فاصله داشته باشند و فضایی به عرض 6/4 متر اطراف مزرعه را نباید برداشت کرد. با این حال٬ زمانی که در ایزولاسیون مشکل ایجاد نشود٬ بذرهای این ناحیه را می¬توان در گروه طبقات پاین بذری قرار داد.
3. همه گیاهان بذری باید به صورت مربعی کشت شوند و تا حد ممکن دارای فاصله مناسب با حواشی مزرعه باشند.

اقدامات تکمیلی جهت نگهداری یا بهبود خلوص:

گونه های این گیاه زراعی دو ساله هستند و در مرحله خاصی از رشد و به دنبال بلند شدن طول روز، جهت القای گل دهی نیاز به بهاره سازی دارند. سه نوع سیستم تولید بذر در این گیاه وجود دارد که با توجه به مناسب بودن آن در شرایط خاص به صورت فهرست در زیر ارائه شده است:

1. ریشه هایی که کاملا رشد کرده اند در همان مزرعه بذری انتخاب می شوند. ریشه های انتخاب نشده، یا نابود می شوند یا جهت فروش مورد استفاده قرار می گیرند، سپس ریشه های انتخاب شده را از زمین خارج کرده و به اتاقک های ایزولاسیون یا ساختمان های مخصوص تولید گیاهچه انتقال می دهند. این روش معمولا زمانی برای چغندر برگی استفاده می شود که ریشه ها بر اساس خصوصیات مورفولوژیکی (شکل ریشه و رنگ قسمت خارجی) انتخاب شده باشند.
2. بذر را در بستر های مخصوص کشت کرده تا به مرحله تولید گیاهچه جوان برسد و معمولا به آن “غده بذری” می گویند. سپس غده های بذری در پاییز یا اواخر زمستان به زمین اصلی انتقال داده می شوند. این شیوه، کاربرد زیادی در برنامه های اصلاح نباتات دارد. همچنین در مکان هایی که نیروی کارگری زیادی وجود داشته باشد مورد استفاده قرار می گیرد.
3. بذر در زمین اصلی کشت شده تا به مرحله بردشت و رسیدگی نهایی برسد. این شیوه در سطح وسیعی برای تولید تجاری بذر چغندر علوفه ای کاربرد دارد. می توان بذر را در اواسط تابستان، هم در یک زمین فاقد گیاه و هم در حضور یک محصول پوششی مناسب کشت کرد، که معمولا در این سیستم از غلات استفاده می شود. گیاه پوششی نباید با تراکم بالایی کشت شود تا گیاهچه های چغندر از امکان رشد مناسبی برخوردار باشند. بهترین تراکم مطلوب برای کشت محصول پذیری ۳۰۰۰۰۰ بوته در هکتار است. زمانی که عملیات کاشت در مزارع باز انجام شود٬ فاصله ردیف ها ۱۹سانتی متر و فاصله ردیف ۲۵ سانتی متر در نظر گرفته می شود، دلیل این کار فراهم کردن فضای بهینه است. در هنگام کشت گیاه اگر فاصله ردیف های کاشت نزدیک تر باشد، فواصل بین ردیف ها را باید بیشتر در نظر گرفت. در صورت استعمال آفت کش ها باید توجه داشت که برای هر دو گونه مناسب باشند. همچنین ممکن است کشت بین ردیفی پس از برداشت محصول پوششی ضروری باشد.

مخلوط کشی چغندر علوفه ای:

اصول برنامه های مخلوط کشی بر حذف بوته های زود گل ده تا قبل از رسیدن اکثریت محصول بذری به مرحله گل شکفتگی تمرکز دارد. نکته مهم دیگر در رابطه با وجود گیاهان مادری و یا علف های هرزی است که علائم بیماری را نشان می دهند که می توان به علائم زردی ویروسی و عوامل بیماری زای بذرزاد قابل شناسایی اشاره کرد. انجام چنین بازرسی های باید از مرحله تهیه بستر غده بذری به بعد انجام شود.

توجه به خصوصیات گیاه حاصل از نشا یا غده بذری از نظر میزان رنگریزه قرمز آنتوسیانین در طی دوره رشد گیاهچه ضروری است. این گونه های خارج از تیپ که نشان دهنده آلودگی به چغندر قرمز حاصل از کشت قبلی هستند، باید حذف شوند. محیط اطراف مزرعه بذری مانند زمین های بایر و باغ های شخصی نیز باید از نظر حضور بوته های زود گل ده و چغندر هرز بررسی شوند.

برداشت چغندر علوفه ای:

زمانی که ریشه ­های چغندر علوفه ای به حداکثر رشد خود می­رسند، برگ­ها معمولا خشک می­شوند و می­ریزند و بنابراین از نظر علوفه ­ای تلف می­شوند. در اروپا، چغندر علوفه­ ای را معمولا در پائیز قبل از شروع یخبندان برداشت می­کنند و به صورت توده ­ای انبار کرده و جیره روزانه را در طول زمستان از آن تامین می­کنند. در اقلیم­ های گرم و خشک که دارای زمستان­ های معتدل هستند، فصل اصلی رشد از زمستان تا اوائل بهار است و چغندر در طول ماه­های گرم تابستان مورد تعلیف قرار می­گیرد. چون غددهای چغندر را نمی­توان برای مدت طولانی در چنین شرایطی ذخیره نمود. بهتر است در هر بار برداشت، جیره مورد نیاز برای چند روز را برداشت نمود.

این روش, از نظر صرفه جوئی در کارگر بهتر از برداشت روزانه است و کم شدن جزئی آب ریشه ­ها از خطر اسهال می­کاهد. چون ریشه­ های چغندر علوفه ­ای بالای سطح خاک قرار دارند، برداشت آن­ها با دست صورت می­گیرد و این کار به سادگی انجام می­شود. با استفاده از یک حصار الکتریکی و اختصاص دادن قسمتی از مساحت زمین زیر چغندر برای چرای هر روز, می­توان این گیاه را مستقیما مورد چرا قرار داد.

چون ریشه ­های چغندر علوفه ­ای از نظر درصد ماده خشک و ویتامین­های A و D فقیر است آن را نباید به تنهائی مصرف نمود بلکه باید با منابع دیگر علوفه خشک مصرف شود. یک گاو بالغ روزانه 35 – 30 کیلوگرم چغندر علوفه­ ای می­تواند مصرف کند.

بذر برپ چغندر سفید

زمان رسیدگی بذر های چغندر روی بوته مادری یکسان نیست و به محض رسیدگی، بذر ها به آسانی ریزش می کنند. تغییر رنگ اندام هوایی به رنگ زرد، شاخصی از ورود به مرحله رسیدگی و بلوغ در گیاه است. برخی از کشاورزان هنگام مشاهده رسیدگی اولین بذر از خشکاننده ها استفاده می کنند. مزیت این روش این است که مواد غیر بذری گیاه مادری در توده بذر برداشت شده وجود ندارد و تلفات ناشی از ریزش در آن کاهش می یابد.

همچنین خشکاننده ها می توانند به عنوان جایگزینی برای خشکاندن بقایای گیاهی ردیف شده در مزرعه به کار روند. مصرف خشکاننده ها تاثیر نامطلوبی روی جوانه زنی بذر های چغندر ندارد. همچنین ممکن است بوته های رسیده برش داده شده و در مزرعه به صورت ردیفی قرار گیرند. برداشت به صورت دستی انجام می شود و دسته ها گره زده و به صورت ایستاده در مزرعه قرار می گیرند تا خشک شوند. در نواحی مرطوب بقایایی که رطوبت بالا دارند را به خارج از مزرعه منتقل می کنند سپس آن ها را به خوبی هوا دهی کرده تا خشک شوند. از این مرحله به بعد جا به جایی گیاهان بریده شده باید به حداقل برسد. برای بوته های ایستاه، محصول باید با کمباین برداشت شود یا به وسیله یک دستگاه متحرک خرمنکوبی انجام شود. همچنین گیاهانی که جهت خشک شدن به صورت ردیفی قرار گرفته اند باید برداشته شده و به وسیله کمباین خرمنکوبی شوند.

خشک کردن بذر های چغندر علوفه ای:

توده های بذری با محتوای رطوبتی بیشتر از 10% باید قابل از انبارداری و هنگام عملیات خرمنکوبی و فراوری تا رطوبت 8% خشک شوند. عملیات خشک کردن بذر ها را می توان با استفاده از خشک کن های حرارتی یا خشک کن های با جریان پیوسته هوا انجام داد. لازم به ذکر است که دمای هوای خشک کردن نباید از ۳۸ درجه سانتی گراد بیشتر شود.

فراوری بذر چغندر علوفه ای:

بذر های مولتی ژرم (Multigerm seed) را ابتدا با کمک دستگاه های سایشی به بذر های مونوژرم تبدیل می کنند. استاندارد های مربوط به صحت فرایند تولید بذر چغندر علوفه ای توسط OECD (1995) اراده شده است، در بذر ارقامی که بیش از 80% دیپلوئید هستند، حداقل 58 % از بذرهای گل آذین جوانه زده، گیاهچه های منفرد تولید خواهند کرد. در سایر بذرها، حداقل 68 % بذر های جوانه زده گل آذین تولید گیاهچه منفرد خواهند کرد، در هر دو مورد کمتر از 5% خوشه ها سه گیاهچه یا بیشتر تولید می کنند.