نحوه کاشت و برداشت گیاه کلزا

تهیه بستر بذر یکی از شرایط اصلی در موقعیت زراعت کلزا در کلیه­ ی مناطق محسوب می­شود. بذر لغزنده و کوچک کلزا برای حصول جوانه­ زنی سریع و رشد مناسب گیاهچه، باید در بستر مرطوب، گرم و تهویه­ دار کاشت شود. عملیات خاک­ ورزی، شخم عمیق، دیسک و ماله را شامل می­شود.

بعد از شخم عمیق برای از بین بردن کلوخ­های خاک دوبار دیسک عمود بر هم ضروری است. به منظور احتراز از ایجاد حالت غرقابی در خاک، خارج کردن آب به وسیله زه­کشی بهترین روش محسوب می­شود. در اطراف مزرعه، وجود زه­کش فرعی 25 تا 30 و عرض آن 30 تا 40 سانتی­متر باید باشد.

کشت کلزا:

به دلیل نبود ماشین آلات مخصوص کاشت کلزا در بسیاری از مناطق کشور، ترجیح داده می­شود تا از ماشین­ های کاشت غلات برای این منظور استفاده شود. یکی از ماشین­ها خطی کار غلات است. در برخی از مناطق از بذرهای پنوماتیک نیز استفاده می­شود. ردیف کارهایی با اتصال 3 نقطه هستند که جلوگیری می­کند.

مقاومت کلزا در بابر سرما در مرحله 10-8 برگی روزت به حداکثر می­رسد. در این مرحله، اگر مزرعه پوشش برف داشته باشد دمای تا 20- و در نبود پوشش برفی تا دمای 15- درجه سانتی­گراد را به مدت کوتاهی تحمل می­کند. دارا بودن تیپ­های بهاره، پاییزه و حد واسط امکان کاشت این گیاه را در شرایط اقلیمی مختلف فراهم می­شازد.

خشکی در مرحله جوانه ­زنی گیاه کلزا مانع از آماس بذر می­شود. این امر سبز شدن را به تعویق می­ اندازد و پیامدهای زیانباری را برای رشد بعدی گیاه می­تواند به همراه داشته باشد. حساسیت مسأله زمانی به اوج می­گیرد که آب کافی برای شروع جوانه­ زنی وجود داشته باشد، ولی گیاهچه جوان، با کمبود آب مواجه شود.

در این حالت، سبز یکنواخت در مزرعه به دست نمی­ آید و باید واکاری انجام شود. بعد از جذب آب، دمای خاک عامل اصلی کنترل جوانه ­زنی به شمار می­آید. B.rapa در مقایسه با B.napus در دمای 7 درجه­ ی سانتی­گراد و یا پایین­تر و در دمای 25 درجه­ ی سانتی­گراد و یا بالاتر جوانه­ زنی کم­تری دارد.

ارقام B.rapa در دماهای 25-20 درجه­ ی سانتی­گراد حداقل 90 درصد جوانه ­زنی دراند. در صورتی که در دمای 3 و 2 درجه سانتی­گراد مقدار جوانه ­زنی به ترتیب 34 و 67 درصد کاهش می­یابد. طول دوره جوانه ­زنی بسته به دما متغییر است و در دمای 2 درجه در مدت 11 تا 14 روز و در دمای 25-21 درجه­ی سانتی­گراد در مدت 2 روز جوانه می­زند.

دمای مناسب برای جوانه­ زنی و سبز شدن بذر 25 درجه سانتی­گراد است. اگر دما از 16 تا 20 درجه سانتی­گراد باشد سبز شدن در طول 3 تا 5 روز پس از کاشت صورت می­گیرد. در دمای 12 درجه سانتی­گراد به 7 ال 8 روز، در 8 درجه سانتی­گراد به بیش­تر از 10 روز و در دماهای زیر 5 درجه سانتی­گراد به بیش­تر از 20 روز برای سبز شدن نیاز دارد.

تشکیل آغازه ­های برگ و گل کلزا:

نقطه رویش یا نوک ساقه گیاه در قالب آرایش مارپیچی یا فیلوتاکسی با زاویه ­ای در حدود 130 درجه در بین برگ­ها، آغازه ­های برگ را تولید می­کند. سرعت آغازیدن در مقایسه با سرعت ظهور برگ سریع­تر است. بنابراین آغازه­ های برگ در حول نقطه رویش تجمع پیدا می­کنند. ارقام پاییزه قبل از وقوع آغاز گل آذین، در کاشت دیر هنگام حدود 12 برگ و در کاشت زودهنگام حدود 30 برگ تولید می­کنند. هر آغازه برگ توان ایجاد یک مریستم در کنار خود را دارد. به محض این که نیازهای بهاره ­سازی با فتوپریودی تامین شد، نخستین علامت آغازش گل­ها، یعنی متورم شدن کناره یکی از طرح­های اولیه گل در نوک ساقه به وقوع خواهد پیوست.

طرح­های اولیه بعدی از مریستم­های کناری به وجود می­آیند و گل­های ساقه اصلی یا خوشه را تشکیل می­­دهند. در حالی که جوانه­ های گل ساقه اصلی در حال شکل­گیری هستند، جوانه­ های کناری زیر آن­ها توسعه می یابند و به طور پی­ در پی شاخه­ های اولیه را در جهت رو به پایین ایجاد می­کنند. در نوک ساقه اصلی، نموگل در جهت رو به بالا ادامه می­یابد. کاسبرگ­های هر جوانه قابل رویت می­شوند و سپس دمگل­ها به وجود می­ آیند.

رشد غلاف و بذر کلزا:

طی چند روز بعد از گرده­ افشانی، رشد سریع غلاف از نظر طولی و وزنی آغاز می­شود. در صورتی که آغاز رشد سریع بذر در حدود 20 روز تاخیر دارد به طوری که قبل از شروع رشد سریع بذر، غلاف­ها تا حدودی رشد طولی خود را به اتمام می­رسانند و وقتی که دیواره­ های غلاف به حداکثر اندازه و وزن خود رسیدند، دانه فقط به 35 درصد وزن خشک نهایی خود می-رسد. بعد از شروع دوره­ ی آب کشیدیگی دانه در 50 روز بعد از گرده­ افشانی، افزایش وزن خشک دیواره غلاف متوقف می­شود. در حالی که 42 درصد افزایش وزن خشک بذر در طی 50 تا 75 روز بعد از گرده ­افشانی اتفاق می­افتد.

به هنگام آغاز رشد سریع غلاف، تجمع وزن خشک ساقه و شاخه ­ها به حداکثر  خود نزدیک می­شود. در این هنگام شاخص سطح برگ نیز در حال کاهش سرع خواهد یود بدین ترتیب یک توالی مشخص رشد وجود دارد که در آن رشد برگ، رشد ساقه، رشد دیواره غلاف و سرانجام رشد بذر، دنبال می­شود. میزان روغن کلزا تا 40 روز پس از گرده ­افشانی سیر صعودی دارد و پس از آن با تغییر جزیی و نامحسوس در یک میزان ثابت باقی می­ماند. وزن ماده­ ی خشک نیز تا حدودی روندی مشابه با آن دارد، با این تفاوت که در حدود 50 روز پس از گرده ­افشانی میزان آن به حداکثر می­رسد.

مرحله طویل شدن ساقه، گلدهی و گرده ­افشانی کلزا:

طول دوره طویل شدن ساقه از آغازش گل آذین تا گلدهی ممکن است از نظر عملکرد نهایی مهم­تر از دوره قبل تا آغازش باشد. در مرحله طویل شدن ساقه(خروج از رشد روزت)، به احتمال زیاد الگوی تخصیص مواد فتوسنتزی تحت تاثیر کنترل هورمونی تغییر می­کند. تورلینگ و ویجندارداس متعقدند که طول این دوره­ ها را می­توان با استفاده از فتوپریود تغییر داد و یک دوره طولانی ­تری را برای طویل­تر شدن ساقه­ ای با تولید غلاف بیش­تر و گل آذین بزرگ­تر ایجاد کرد. در مرحله گلدهی و اوایل غلاف­ بندی تاثیر سو ناشی از کم­بود آب حداکثر است و موجب کاهش فوق­ العاده­ی تعداد غلاف، دانه­ بندی، کوچک­تر ماندن دانه و کاهش درصد روغن می­شود.

ریشه کلزا:

کلزا دارای ریشه اصلی و بلندی است که در شرایط مناسب تا عمق 80 سانتی­متری خاک و حتی بیش­تر نیز نفوذ می­کند. هم­چننی، ریشه­ های جانبی متعددی در قسمت بالای ریشه اصلی ایجاد می­شود که قادر به عبور از طبقات غیر قابل نفوذ خاک نیستند و  اهمیت کم­تری دارند. وجود سیستم ریشه ­ای مستقیم و توسعه یافته آن، موجب مقاومت به خشکی در این گیاه گشته است. در شرایط خشکی، سیستم ریشه ثانویه به شکل ریشه­ های کوتاه غده ­ای درمی ­آیند و پس از فراهم شدن رطوبت به طور طبیعی طویل می­شوند.

ساقه کلزا:

مقطع ساقه گرد و توپر است که با افزایش تعداد ساقه در یک بوته، از قطر آن کاسته می­شود. کلزا دارای یک ساقه ­ی اصلی و تا حدودی مدور است که پس از به گل نشستن ساقه اصلی، رشد ساقه فرعی آغاز و تعداد زیادی شاخه­ ی فرعی از آن منشعب می­شود. تشکیل ساقه ­های فرعی علاوه بر نوع رقم، به تراکم بوته ­ها و وجود مواد غذایی کافی در خاک نیز بستگی دارد.

برگ کلزا:

برگ­های آن در مراحل اولیه رشد و مرحله روزت، بیضی شکل، متناوب و دارای دمبرگی با بریدگی­های عمیق در قاعده برگ است، ولی درمراحل بعدی برگ­ها نوک تیز می­شوند و تا حدودی به ساقه می­چسبند. برگ­های اصلی به رنگ سبز زیتونی و بدون دمبرگ هستند. تعداد برگ­ها در ساقه اصلی در ارقام بهاره در حدود 14-12 عدد و در ارقام پاییزه به بیش­تر از 40 عدد می­رسد. تفاوت مهم ظاهری منداب و کلزا در این است که برگ­های منداب دارای بریدگی­های عمیق­تری در مقایسه با کلزا است.

گل کلزا:

گل آذین کلزا خوشه بلندی است که در انتهای ساقه اصلی و شاخه­ ها قرار دارند. شکوفایی گل­ها از پایین به بالای بوته تداوم می­یابد. گل­ها بی­ رنگ، سفید یا زرد رنگ هستند، بالاترین شاخه فرعی، کمی پس از ساقه اصلی گل می­دهد. در کلزا مادگی قبل از شکفتن گل و گرده افشانی، آماده باروری می­شود.

گل­ها بیش­تر خودبارور هستند. میزان خودباروری در آن به بیش­تر از 70 درصد ودرصد درگباروری به 30 درصد می­رسد. رنگ زرد گلبرگ­ها و شهد فراوانی که در گل­ها تولید می­شود، از عوامل اساسی جلب زنبورها به مزارع کلزا به حساب می­آیند. زیست­ شناسی گلدهی و فرآِند گرده افشانی در گونه B.napus نشان داده است که کرده افشانی در شرایط هوای ماندگار گلخانه، ضعیف می­شود.

گرده­ ها چسبنده هستند و به طور موثری توسط باد انتقال نمی­ یابند، ولی پس از پاره شدن بساک­ها توسط یک حشره، توده ­های کوچک دانه گرده به بیرون پخش می­شوند. به نظر می-رسد که کلیه حشرات جمع ­آوری کننده شهد، در صورت نشستن بر روی گل­های کلزا، موجب انتقال دانه گرده به روی کلاله می­شوند و در خود گرده ­افشانی یا دگر گرده­ افشانی ایفای نقش می­کنند.

نگهداری زنبور در مزرعه کمک می­کند تا حداکثر تعداد تخمک­ها تلقیح شوند. به همین جهت عملکرد این گیاه توام با زنبورداری یا همراه با آفتابگردان افزایش می­یابد. بقای دانه تا زمان برداشت به عواملی مانند تامین مواد پروده و عرضه آب بستگی دارد. گل­ها هرمافرودیت و هر گل شامل 4 کاسبرگ سبز، 4 گلبرگ رنگین به رنگ پرتغالی تازرد کم­رنگ، 6 پرچم و یک مادگی دو پرچمی است.

4 عدد از پرچم­ها بلند و 2 عدد از آن­ها کوتاه است. طول دروه گلدهی بین 24 تا 30 روز است. پایان گلدهی در ساقه اصلی زودتر از ساقه­ های فرعی رخ می­دهد. در یک بوته در حدود 4000 جوانه گل تولید می­شود که با توجه به ژنوتیپ، شرایط محیطی و تراکم، فقط 20-10 درصد آن­ها به گل تبدیل می­شوند و بقیه ریزش می­کنند.

در نهایت نیمی از این 20- 10 درصد باقی­مانده بر روی بوته تبدیل به میوه می­شوند . دمای مطلوب برای گلدهی 18- 14 درجه سانتی­گراد است و دماهای کم­تر از 10 درجه سانتی­گراد موجب کاهش تعداد گل­ها می­شود. زمانی که درجه دما کم­تر از 5 درجه سانتی­گراد است، بسیاری از گل­ ها قابلیت شکوفایی خود را از دست می­دهند.

دمای بحرانی برای گلدهی حدود 10 درجه سانتی­گراد است. گل­هایی که در شانزده روز نخست شکفته و بارور می­شوند، در عملکرد دانه نقش اساسی دارند، ولی گل­هایی که دیرتر از موعد مقرر شکوفا می­شوند دانه­ بندی در آن­ها کاهش می­یابد. در زمان گلدهی حدود 85 درصد از کل ماده خشک ریشه و یا حدود از 40 درصد کل طول ریشه، در 25-23 سانتی­متر سطح خاک یعنی در منطقه­ ی برخوردار از عناصر غذایی قرار می­گیرند.

میوه کلزا:

میوه کلزا که غلاف و یا خورجین نامیده می­شود به طول 10-3 سانتی­متر و درو برچه ­ای است. برچه­ ها به وسیله دیواره میانی از یک­دیگر جدا می­شوند. و بذرها بر روی برچه­ ها قرار دارند. تعداد بذر ها در غلاف، بین 40-15 عدد است. غلاف­ ها پس از رسیدن از قسمت پایین باز می­شوند، و بذر ­ها می­ریزند. طول غلاف درارقام مختلف یکسان نیست. با اصلاح رقم­های مقاوم به ریزش تا حد زیادی از این خسارت جلوگیری شده است.

بذر کلزا:

پوشش بذر اغلب زیر و ناصاف است. بذر کلزا حاوی 45-10 درصد پروتئین و 50- 30 درصد روغن است. بذر کلزا در مقایسه با بذر منداب بزرگ­تر و تیره ­تر است. رنگ بذر منداب از زرد تا سیاه متغیر است. بذر کلزای پاییزه بزرگ­تر از کلزای بهاره است. وزن هزار بذر کلزای پاییزه 6-4 گرم و وزن هزار بذر کلزای بهاره 5/4-3 گرم است.

وزن  بذر ها تاز مان رسیدگی کامل آن­ها سیر صعودی داند. این مسئله در برداشت با کمباین که زمان آن مصادف با رسیدگی کامل بذر­هاست، قابل توجه است. وزن هر بذر با افزایش تعداد بذر در خورجین یک هم­بستگی منفی دارد. با بالا رفتن تعداد بذر در خورجین وزن هر بذر کم­تر می­شود، عکس آن نیز صادق است تعداد غلاف و تعداد دانه در غلاف نسبت به هم خاصیت جبرانی معکوس دارند.

سازگاری کلزا:

کلزا، ابتدا در نیم­کره­ های شمالی و جنوبی، در مناطق گرم، رشد و نمو یافت. ولی در حال حاضر، به یک تنوع آب و هوایی گسترده سازگاری یافته است. این گیاه به مناطق معتدل تعلق دارد و در مناطق معتدل و سردسیر که سایر بذر­های روغنی رشد مناسبی ندارند، به خوبی رشد می­کند.

به دلیل وجود تنوع گونه و تیپ­های مختلف موجود در این گیاه، نژادهایی از آن به وجود آمدند که می توانند در اب و هوای مرطوب و تا حدودی خشک نیز رشد کنند، ارقام مختلف بهترین سازگاری را بیش­تر در منطقه­ ای نشان می­دهند که برای کاشت در آن منطقه اصلاح شده ­اند.

در عرض­های جغرافیایی زیاد و ارتفاعات بالاتر که شانس بقای گیاه در زمستان کم است، ارقام بهاره استفاده می­شود. نوع رقم اعم از پاییزه وبهاره، ارتباط مستقیمی با طول دوره­ ی رشد دارد. ارقام بهاره از دوره­ی رشد کوتاه برخوردار هستند و به بهاره ­سازی نیازمندنیستند.

در مناطقی با آب و هوای سرد ویا درمناطق مرتفع و کوهستانی با استفاده از دوره ­های رویشی کوتاه­تر می-تواند عملکرد قابل توجهی داشته باشد. ارقام پاییزه از لحاظ نیاز به بهاره ­سازی متغییر هستند و فصل رشد طولانی­ تری دارند. این ارقام، در مناطقی با آب و هوای معتدل، خنک و مرطوب، بیش­ترین عملکرد بذر را تولید می­کنند.

در مناطقی که بارندگی 400 میلی­متر و با توزیع مناسب باشد، می­توان به صورت دیم نسبت به کاشت آن اقدام کرد. مناطقی با 700 میلیمتر بارندگی، برای تولید حداکثر عملکرد بذر مطلوب است. در صورتی که میزان بارندگی بیش­تر از این مقدار باشد، خسارت ناشی از هجوم قارچ ­های بیماری­ زا و مردابی شدن زمین افزایش می­یابد.

کلزا نسبت به انواع مختلف خاک سازگاری وسیعی را نشان می­دهد. این گیاه را در خاک­های رشی تا حدودی سنگین تا شنی و در زمین­هایی پوشیده از خاکستر آتشفشانی می­توان کاشت کرد، ولی مناسب­ترین خاک برای رشد آن خاک­هایی با بافت متوسط، مواد آلی کافی و با زهکشی مناسب است.

در کل، خاک مناسب برای گندم برای کلزا نیز مطلوب است. کلزا قادر به تحمل pH بین 8-5 است، ولی رشد بهینه رادر pH  7-2/6 برابر دراد. به عبارت دیگر کلزا در برابر خاک­های اسیدی بیش­تر از خاک­های قلیایی مقاوم است. این گیاه از جمله گیاهان بردبار به شوری نیز محسوب می­شود و Ec بین 16-10 میلی­ موس را می­توان تحمل کند.

خاک ایده ­آل خاک عمیق برخوردار از ساختمان خوب، زهکشی مناسب و قابلیت نگهداری بالای آب است. خاک­هایی که بعد از بارندگی سله می­بندند مناسب نیستند، زیرا با توجه به نوع جوانه­ زنی اپی جیل در کلزا و کوچک­تر بودن بذر آن موجب می­شود تا گیاهچه نتواند به هنگام خروج، خاک را بشکافد.

برداشت کلزا:

زمان برداشت کلزا با سایر دانه­ های روغنی متفاوت است و برداشت زمانی انجام می­گیرد که تا حدودی ظرفیت واحدهای روغن­کشی خالی است. دوره رسیدگی کلزا از کاشت تا برداشت بین 90-310 روز متغیر است. طول دوره رشد برای ارقام بهاره 85 تا 125 و برای ارقام پاییزه 180 تا 240 روز است.

برداشت محصول کار بسیار حساسی است، زیرا به خاطر ریز بودن دانه­ ها و عدم همزمانی رسیدگی آنها تلفات برداشت می­تواند سنگین باشد. برداشت باید قبل از رسیدگی کامل صورت گیرد، زیرا ریزش دانه موجب کاهش عملکرد می­شود. علت ریزش، باز شدن دیواره پوستی نیام بر اثر خشک شدن بیش از حد و یا ضربه است.

مقاومت به گسستگی جدار نیام در گونه ­های مختلف متفاوت است. کلزا حساس­ترین و خردل مقاوم­ترین گونه جنس براسیکا به ریزش دانه به­ شمار می­ آیند. مقاومت نیام به گسستگی، از طریق تجمع و گسترش بافت سخت سلولزی که پوشش نیام را به دیواره کاذب وسط آن متصل می­کند تعیین می­ شود.

در برخی از گزارش­ها به آزمایش­هایی اشاره شده است که از طریق محلول­­پاشی با برخی از هورمون­ها بر روی نیام­ها، می­توان از باز شدن آن­ها و ریزش دانه ­ها جلوگیری کرد. با اینکه هنوز روش­های ساده و دقیقی برای تعیین میزان تحمل به ریزش ابداع شده است، ولی پیچاندن نیام­ها به دور محور طولی، روش موفقی بوده است.

زیان ناشی از ریزش دانه تنها به کاهش عملکرد محدود نمی­شود، بلکه باقی ماندن دانه ها در زمین و سبز کردن آن­ها امری است که زراعت­های بعدی را با مشکل مواجه می­کند و در زراعت­های کلزا سبب مخلوط شدن رقم­ها می­شود. باید شرایطی فراهم شود که دانه ­های ریخته شده در همان سال سبز کنند تا از طریق دیسک و یا شخم آن­ها را بتوان نابود کرد.

در ضمن، برداشت زودهنگام به کاهش کیفیت بذر منجر می­شود. بهترین زمان برداشت وقتی است که نیام­ها به رنگ قهوه ای  و دانه ­ها نیز سیاه شده ­اند. به عبارت دیگر، هنگامی که غلاف تکان داده می­شود صدا دهد. رطوبت دانه در زمان برداشت باید به کم­تر از 15 درصد رسیده باشد.

لازمه برداشت در رطوبت بالا، عبارت از وجود امکانات خشک کن برای رساندن رطوبت دانه به 9-10 درصد جهت انبارداری است. ارقام برخوردار از ریزش را با داس یا دروگر و ارقام فاقد ریزش را در صورت رسیدگی یکنواخت محصول با کمباین برداشت می­کنند. در صورتی که بوته­ ها به دلیل وزش باد­های شدید، نرسیدن نور به قسمت­های پایینی بوته، ترد و شکننده شدن ساقه­ ها، سنگینی قسمت بالای بوته، حمله عوامل بیماری­زا به طوقه و ساقه، کاربرد بیش از حد کود های شیمیایی به­ویژه نیتروژن ورس کرده باشند.

به هنگام برداشت باید از تیغه­ های عمودی روی کمباین استفاده شود. سرعت رو به جلو باید آهسته(حدود دو سوم سرعت برداشت در غلات) و ارتفاع برداشت حتی الامکان بالا باشد. در برداشت دستی، بعد از برداشت، بوته ­ها را به صورت دسته­ هایی در می­آورند که به خشک شدن کمک کند. پس از آنکه رطوبت دانه به 12 درصد رسید، به کوبیدن و بوجاری مبادرت می­کنند. این امر نیز با دست و یا تراکتور صورت می­گیرد. انتخاب رقم، تاریخ کاشت، میزان بذر، کود و آبیاری با زمان برداشت در ارتباط هستند.