با گیاه نعنا آشنا شویم

نعناع گیاهی است دائمی و چند ساله، که در مورد منشأ آن اختلاف نظر هایی وجود دارد. عده ای از گیاه شناسان آسیا را منشأ نعناع می دانند درحالی که برخی منشأ آن را انگلیس می دانند و معتقدند که این گیاه در قرن هفدهم در انگلیس بوجود آمده است. در اهرام مصر برگ‌ های خشک نعناع مربوط به 1000 سال پیش از میلاد مسیح وجود دارد. در نعناع اندام های هوایی تحت تأثیر سرمای زمستان خشک می شوند ولی اندام های زیرزمینی (استولون ها و ریزوم ها)، زنده بوده و فعالیت خفیفی دارند. اندام های زیرزمینی گیاه سطحی اند و انشعاب های حاصل از آن به اطراف پراکنده می شوند.

محصولی ارزشمند در یونان و روم بوده و در قرن 18 در اروپای غربی کشت و کار گسترده‌ ای داشته است. امروزه در سراسر اروپا، آسیا و شمال آمریکا به طور تجاری کشت می‌شود.

بذر نعنا شیسو سبز

گیاه‌شناسی نعنا:

نعناع گیاهی علفی و چندساله است که اندام هوایی آن در زمستان خشک می‌شود، اما ریزوم‌ ها و استولون‌ ها باقی می مانند. نعناع ریشه و ریزوم زیادی دارد (به همین دلیل به این گیاه هزارپا گفته می‌شود).

ساقه‌ های نعناع چهارگوش و به علت داشتن رنگیزه آنتوسیانین به رنگ بنفش هستند. گل‌ های نعناع بنفش روشن، صورتی، سفید، به صورت خوشه‌ای تشکیل می‌شوند. دوام گل‌ ها روی ساقه بسیار کم است و به شدت مورد توجه حشرات و زنبور عسل قرار می‌کیرند. بذرها ریز و سیاه‌ رنگ که به تعداد زیاد در هر گل آذین تشکیل می‌شوند.

• نام علمی نعنا: Mentha spp.
• خانواده نعنا: Lamiaceae
• نام انگلیسی نعنا: Mint

نعنا تازه در کاسه

ترکیبات شیمیایی نعناع:

مهم‌ترین ماده شیمیایی نعناع، اسانس آن است (بیش از 1.5 درصد) که از 20 نوع ماده مختلف تشکیل شده است. مهم‌ ترین اجزای اسانس منتول (55-35 درصد) و منتون (40-10 درصد) است.

به علت وجود اسانس در پیکر رویشی، نعناع از بوی مطبوع و مزه‌ای کم و بیش تند برخوردار است. برگ‌ ها 2 تا 27 درصد و گل‌ها 4 تا 6 درصد اسانس دارند. ساقه‌ های نعناع به طور معمول اسانس کمی دارند. مواد دیگری مانند فلاونوئید و اسید فنولیک هم در گیاه وجود دارد.

موارد مصرف و خواص درمانی نعنا:

انواع نعناع دارای اسانس هستند. در اسانس گونه M. piperita، عمده‌ترین ماده منتول می‌باشد که به عنوان طعم‌ دهنده و مقوی معده استفاده می‌شود.

این ماده از ضدعفونی‌ کننده‌ های خوب است و اثر آرام‌ بخش در دردهای موضعی دارد. در طب سنتی، از عرق نعناع به عنوان ضدنفخ و ضدعفونی‌ کننده دستگاه گوارش استفاده می‌شود.

در داروسازی جدید، افزون بر داروهایی که بر اساس مواد مؤثر نعناع ساخته می‌شوند، به عنوان طعم‌دهنده داروهای بدمزه نیز کاربرد دارد.

نعنا تازه در گلدان

نیازهای اکولوژیکی گیاه نعناع:

نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد. اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رشد رویش نعناع ضروری است. چنانچه سطح خاک از برف پوشیده شده باشد، اندام های زیر زمینی در دمای ۱۷- درجه سانتیگراد زنده مانده و فعالیت خفیفی خواهد داشت. این اندام ها قادرند تا دمای ۳۰- درجه سانتی گراد را برای مدت محدودی تحمل کنند.

گیاه نعناع در دمای ۳-۲ درجه سانتی گراد شروع به رشد می کند ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش نعناع حداقل ۱۰ درجه سانتی گراد می باشد. در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها و برگ جوان، سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود. نعناع دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب آب و رطوبت از اعماق زمین نمی باشند، لذا آبیاری منظم در طول دوره رشد و نمو گیاه ضرورت دارد.

خاک مناسب برای کاشت این گیاه، خاک لومی شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. pH خاک برای کاشت نعناع بین ۵ تا ۸ مناسب است باید از کاشت نعناع در خاک های رسی و اشباع از آب و خاک هایی با pH بالاتر از ۸/۵ اجتناب نمود. بطور کلی، خاک های اسیدی و زهکشی شده، خاک های مناسبی برای کشت نعناع می باشند.

بذز نعنا سیب

کاشت نعنا:

نعناع گیاهی است که بذر تولید نمی کند و تکثیر آن رویشی و توسط استولون ها، قلمه ساقه و جداکردن پاجوش از گیاه مادری، انجام می گیرد. کشت و تکثیر نعناع از طریق اندام های زیرزمینی را می توان در پاییز و یا در بهار انجام داد. چون خاک در فصل پاییز از رطوبت کافی برخوردار است و تقریبا به آبیاری نیازی نیست، اوایل مهرماه را زمان مناسبی برای کشت نعناع می دانند. گیاه پس از گذراندن دوره سرما، در اوایل بهار از رشد و نمو سریعی برخوردار است. مناسب ترین زمان برای کشت بهاره، اواخر اردیبهشت ماه تا اوایل خرداد ماه می باشد برخی معتقدند کشت بهاره مناسب نیست و رویش گیاه با تأخیر انجام می شود و در سال اول فقط می توان یکبار محصول برداشت نمود.

ولی برخی معتقدند که زمان کاشت تأثیری در عملکرد رشد گیاه ندارد و اگر در پاییز در اثر نامساعد بودن شرایط آب و هوایی امکان کشت گیاه وجود ندارد می توان از کشت بهاره استفاده کرد. در تکثیر از طریق استولون ها فاصله ردیف ها از یکدیگر ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر مناسب خواهد بود و عمق مطلوب برای کاشت آن ها ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر است. عمق کاشت نباید از میزان مذکور تجاوز کند. زیرا کشت استولون ها در اعماق بیشتر باعث کاهش قدرت رویشی آن ها می شود.

اواخر بهار زمان مناسبی برای تکثیر نعناع از طریق قلمه های ساقه است. در این روش فاصله ردیف ها از یکدیگر بین ۵۰ تا ۷۰ سانی متر است. اواخر فصل بهار نیز زمان مناسبی برای جدا کردن پاجوش ها از پایه های مادری و انتقال آن ها به زمین مورد نظر است. پاجوش ها از پایه های مادری و انتقال آن ها به زمین موردنظر است. پاجوش ها در ردیف هایی به فاصله ۶۰ سانتی متر کشت می شوند. فاصله بین دو بوته در طول ردیف ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر خواهد بود.

در روش تقسیم بوته گیاه، 3 تا 4 ساله بسته به مقدار رشد به چندین بوته تقسیم می‌شوند.

نوشیدنی تازه نعنایی

مرسوم‌ ترین روش تکثیر نعناع استفاده از ریزوم است. در نعناع به علت تولید ریزوم های متعدد، از هر گیاه می‌توان تعداد زیادی ریزوم جدا کرد. از نظر زمانی تکثیر با ریزوم، در اوایل پاییز و اواخر بهار هر دو امکان‌پذیر است.

اوایل پاییز به علت شروع سرما، ذخیره‌ سازی در اندام زیرزمینی نعناع انجام میشود ریزوم‌ها و ریشه نعناع، به منظور حمایت از نشاهای جدید ذخائر کافی دارند.

در اواخر بهار نیز گیاه به علت انجام رشد کافی و مناسب، دارای ریزوم‌های فعالی است که باز جداسازی، در خاک و در دمای مناسب قرار می‌گیرند بنابراین گیاه جدید به سرعت مستقر می‌شود.

نعناع را می‌توان به فاصله 50 سانتیمتر کشت کرد. عمق کاشت ریزوم‌ ها 10 سانتی‌متر و زمان جدا کردن آنها در سال دوم و سوم رشد گیاه اصلی است. ریزوم‌های نعناع دارای دو قسمت سفید و سبزرنگ هستند که هنگام کاشت قسمت سفید در خاک و قسمت سبز نزدیک سطح خاک نگه داشته می‌شود.

تناوب کشت نعناع:

نعناع ۲ تا ۳ سال در یک زمین باقی می ماند از این رو تناوب کاشت برا این گیاه مهم است. نعناع را باید با گیاهانی کشت نمود که دوره رویشی کوتاهی داشته باشند و مدت کوتاهی پس از کاشت، برداشت شوند. به همین دلیل، غلات و گیاهان وجینی برای این کار مناسب هستند پس از برداشت این گیاهان بهتر است زمین مدتی بصورت آیش بماند.

پرورش نعنا فلفلی

نیاز کودی نعناع:

اضافه کردن ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار کود های کاملا پوسیده حیوانی در فصل پاییز و قبل از کاشت گیاهان، به زمین هایی که نعناع در آن ها کشت می شود نتایج خوبی به همراه خواهد داشت. افزودن کود های شیمیایی، به شرایط خاک بستگی دارد. بطور کلی، در سال اول قبل از کشت باید، ۵۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار کود های ازته، به زمین هایی که برای کشت نعناع اختصاص می یابد اضافه شود.

هرسال اضافه کردن، ۹۰ تا ۱۲۵ کیلوگرم کود ازت به زمین های زیرکشت نعناع توصیه می شود. از این مقدار، دوسوم در فصل بهار، قبل از رویش گیاه و یک سوم پس از اولین برداشت، به خاک اضافه گردد. از سال دوم رویش، هرساله در فصل پاییز افزودن ۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک باعث افزایش عملکرد گیاه و بهبود کیفیت مواد مؤثره نعناع می شود.

بذر نعنا فلفلی

آماده سازی خاک نعناع:

چنانچه نعناع با غلات به تناوب کشت شده باشد در فصل پاییز پس از برداشت غلات و پس از افزودن کود های حیوانی موردنیاز گیاه، شخم عمیقی زده می شود و پس از شخم، کود های شیمیایی مورد نیاز به خاک داده شده و با دیسک به عمق خاک فرستاده می شود. جمع آوری سنگ ها و قلوه سنگ های درشت، سبب تسهیل در توسعه ریشه و افزایش عملکرد می شود.

اوایل بهار پس از شکستن سله ها و کلوخه ها زمین را برای کشت نعناع تسطیع می کنند. در فصل بهار، باید از کاربرد وسایلی که باعث کاهش رطوبت خاک می-گردند جلوگیری نمود. چنانچه عمل کشت در فصل پاییز انجام بگیرد پس از برداشت محصول سال قبل در فصل تابستان کود های حیوانی موردنیاز را به خاک افزوده، سپس زمین را شخم می-زنند، پس از افزودن کودهای شیمیایی زمین را تسطیح و بستر را برای کاشت نعناع آماده می کنند.

گیاه نعنا فلفلی

برداشت محصول نعنا:

اگر هدف از کاشت نعناع فقط استفاده از برگ های آن باشد برداشت آن با دست امکان پذیر است و انرژی و کار زیادی صرف آن نمی شود. بدین منظور (قبل از گلدهی)، صبح زود برگ ها را با دست جمع آوری می کنند که در این صورت می توان 3 تا 4 بار در سال محصول را برداشت نمود. مناسب ترین زمان برداشت نعناع هنگامی است که 80 درصد کشتزار به گل نشسته باشد.

در هر برداشت حدود 2 تا 2.5 تُن وزن خشک یا 4 تا 8 تُن وزن‌ تر از هر هکتار استخراج می‌شود. در صورت کاشت در سطح گسترده، می‌توان نعناع را یا موور یا یونجه‌ چین چید.

نعناع در ایران، اغلب به عنوان سبزی و برای تهیه عرق نعناع و در سطح محدودتری به منظور تولید اسانس کشت می‌شود، اما در کشورهای پیشرفته بیشتر به منظور استحصال اسانس کاشته می‌شود.

مجموعه بذر نعنا

مراقبت و نگهداری گیاه نعناع:

مواد غذایی مناسب، آبیاری کافی و مبارزه با علف های هرز در طول رشد گیاه، ضروری است. برای توسعه ی سطح برگ ها، کاربرد مواد غذایی به صورت محلول پاشی در سطح گیاهان توصیه می شود. علف های هرز در روش شیمیایی و مکانیکی باید همواره مدنظر تولیدکنندگان نعناع باشد. اوایل بهار زمان مناسبی برای برداشت شیمیایی با علف های هرز، در کشت پاییزه در فصل بهار، قبل از رویش گیاه و در کشت بهاره، پس از کشت نعناع می توان از علف کش به مقدار ۳/۵ تا ۴ کیلوگرم در هکتار استفاده نمود.

در سال دوم و سوم رویش همزمان با اوایل بهار، قبل از رویش دوباره گیاهان، کاربرد علف کش ها به مقدار ۵-۴ کیلوگرم در هکتار و آرزین به مقدار ۳ تا ۴ کیلوگرم در هکتار، نتیج مطلوبی در از بین بردن علف های هرز به همراه دارد. نعناع در طول دوره رشد و نمو خود ممکن است تحت تاثیر عوامل بیماریزای خطرناک قرار بگیرد و صدمات جبران ناپذیری به محصول وارد آید.

از بیماری های قارچی می توان زنگ نعناع نام برد برای مبارزه با این قارچ، می توان از ماده شیمیایی ضد قارچ کرزونیت به مقدار ۸ تا ۹ کیلوگرم در هر هکتار پس از رویش گیاه، زمانی که ارتفاع ساقه ها کم است بصورت محلول پاشی استفاده نمود. پس از استفاده از این قارچ کش، ممکن است شاخه های نعناع خشک شوند. این مساله برای گیاهان خطرناک نیست زیرا مجددا شاخه های جدید تشکیل خواهد شد.

روغن گیاهی نعنا

گونه‌های دیگر نعناع:

در جهان 25 گونه و هیبریدهای زیادی برای جنس Mentha معرفی شده است.

این جنس در ایران 6 گونه علفی، چندساله و معطر است.

گونه M. mozoffarianii انحصاری ایران است.

در ایران انواع نعناع به طور معمول با نام مکان های رویش آنها معرفی می‌شوند، مانند نعناع اصفهانی، خوزستانی، قزوینی و مانند آن.

انواع نعناع گونه M. halocalyx در کشور چین کشت می‌شود و اسانس آن بیش از 90 درصد منتول دارد.

M. aquatica، M. arvensis، M. gracilis، M. longifolia و M. piperita از جمله گونه‌های معروف هستند.

کولتیوار Variegata از گونه M. gracilis دارای برگ‌های زرد- سبز می‌باشد و کولتیوار Cuningham از گونه‌های M. pulegium و M. villose دارای واریته alopecuroides است.

نعناع فلفلی (M. piperata) از گونه‌هایی است که در بیشتر فارماکوپه ها از آن یاد شده است.

نعناع فلفلی (Pepper mint) هیبریدی است که به طور طبیعی از تلاقی گونه‌های M. spicat  M. aquatic حاصل شده و به طور گسترده به عنوان طعم‌ دهنده استفاده می‌شود.

سوالات متداول در مورد گیاه نعنا:

1. گیاه نعناع برای چه چیزی مفید است؟

   نعناع علاوه بر ارزش زینتی، یک گیاه مفید است که دارای چندین کاربرد است که هم شامل آشپزی و هم دارویی است. همچنین مقوی است، از نظر فیبر و ویتامین A زیاد است. در باغ، گیاه حشرات مفید را جذب می کند و آفات را دفع می کند، از جمله کک، پشه و موش.

2. آیا نعنا گیاه خوبی در محیط داخلی است؟

   برخلاف بسیاری از گیاهان دیگر، رشد نعناع در محیط داخلی بسیار آسان است، به شرطی که به گیاه نور و رطوبت کافی بدهید. نعناع همچنین یک گیاه آپارتمانی بسیار زیبا را ایجاد می کند.

3. آیا نعنا آسان پرورش می یابد؟

   مانند گشنیز و ریحان، نعناع یکی از گیاهان آسان برای رشد است. با این حال، ریشه های آن، که “دونده” نامیده می شوند، فوق العاده تهاجمی هستند: آنها به سرعت رشد می کنند، برگ های جدید و گیاهان جدید جوانه می زنند. اگر مراقب نباشید، نعناع در کمترین زمان از تخت گل یا باغ سبقت می گیرد.

4. نعناع چه حشراتی را به خود جلب می کند؟

   بگذارید نعناع شما به گل بنشیند و زنبورهای عسل، زنبورهای مفید، هاورفلیا (شته خواران) و مگس های تاکینید (انگلی بر روی اشکالات ناخوشایند) را به خود جلب کند. بوی گیاه نعناع همچنین باعث دفع مگس های خانگی، پروانه های کلم، مورچه ها، شته ها، اشکالات کدو، کک، پشه ها و حتی موش ها می شود.

5. آیا نعناع به نور خورشید احتیاج دارد؟

   کجا: نعناع بهترین عملکرد را در زیر آفتاب کامل دارد، به شرطی که خاک مرطوب نگه داشته شود، اما در سایه جزئی نیز رشد می کند. نعناع یک گیاه مهاجم محسوب می شود، زیرا “دونده ها” را به بیرون می فرستد و به شدت گسترش می یابد. اجازه ندهید این واقعیت شما را از لذت بردن از نعناع تازه در باغ منصرف کند.

6. آیا نعناع گیاهان دیگر را از بین می برد؟

   اگر می خواهید آن را به یک تخت گیاه موجود اضافه کنید، بهترین راه این است که یک سطل یا وان عمیق بدون سوراخ در خاک فرو کنید و در آن بکارید زیرا در غیر این صورت نعناع به سرعت سایر گیاهان را خفه می کند. جدا از آن، نعناع گیاه گیجی نیست و حتی در زیر درختان یا در سایه رشد می کند.

7. چرا نعناع من می میرد؟

   گیاه نعناع در حال مرگ معمولاً به دلیل کم آبیاری یا در نتیجه نعناعی است که در گلدان کاشته می شود که خیلی کوچک است و بنابراین رطوبت و مواد مغذی محدودی دارد. اگر نعناع شما پژمرده شده و قهوه ای می شود، احتمالاً به دلیل خشکی خاک و زیر آبیاری است.

8. آیا نعنا در گلدان ها به خوبی رشد می کند؟

   گیاهان نعنا نقطه شروع کامل برای یک باغ گیاهان علفی است. آنها معمولاً در گلدان وجود دارند زیرا بسیار تهاجمی هستند و ریشه های دونده را برای تصرف خاک اطراف می فرستند. یکی از 600 نوع نعناع را انتخاب کنید و مقدار زیادی آب و آفتاب به آن بدهید تا گیاه نعناع شکوفا شود.

9. چگونه نعناع را زنده نگه می دارید؟

   این گیاهان ترجیح می دهند مرطوب نگه داشته شوند اما بیش از حد مرطوب نباشند. اگر قسمت بالای خاک در اثر لمس خشک شود، آبیاری لازم است. در غیر این صورت، سعی کنید آن را به طور یکنواخت مرطوب نگه دارید. رطوبت عامل مهم دیگری است، بنابراین گیاه را بین آبیاری غوطه ور کنید یا ظرف را روی سینی سنگریزه های پر از آب قرار دهید.