معرفی گیاه گلرنگ (کافشه)

منشاء اولیه این گیاه در عربستان بوده و از آنجا تدریجاً به نواحی دیگر دنیا برده شده است. پرورش آن امروزه در اغلب نقاط جهان معمول می‌باشد. در ایران بیشتر در خراسان، تبریز و تفرش یافت می‌شود.

در ایران کاشت گلرنگ به عنوان یک گیاه روغنی از سال 1336 آغاز شده است. سطح زیر کاشت گلرنگ، در آن زمان افزایش یافت، ولی از سال 1353 به بعد به طور مرتب از سطح زیر کاشت آن کاسته شد. از سال 1370 فعالیت‌های مجددی جهت گسترش کشت این دانه روغنی صورت پذیرفت، ولی با این حال، سطح کل زیر کشت آن در کشور بسیار کم است و هنوز در مقایسه با دیگر گیاهان روغنی مانند آفتابگردان از اهمیت اندکی برخوردار است.

اصلاح ارقام پرمحصول این گیاه با روغن بالای دانه به گسترش و توسعه سطح زیر کشت آن در بعضی از نقاط دنیا منجر شده است. این ارقام اصلاح شده از ژرم‌‌پلاسم‌هایی به دست آمده‌اند که از مراکز کشت این گیاه در نقاط مختلف جمع‌آوری شده‌اند. گلرنگ در 60 کشور جهان کاشت می‌شود، ولی در بسیاری از آن ها هنوز سطح زیر کاشت آن کم است.

گلرنگ چیست:

گلرنگ (کاجیره، کاغاله، کافشه) گیاهی است یکساله، کمی خاردار و منظره کلی ان بخصوص گل هایش شباهت با خارخسک دارد. برگ های آن بدون دمبرگ پهن و موجدار با دندانه های منتهی به خارهای ظریف است. در بعضی از استان های جنوبی مانند کرمان گل خشت نیز نامیده می شود (نام علمی: Carthamus tinctorius) بومی ایران است و در حال حاضر در بیشتر نقاط دنیا کشت می شود.

گیاهی است که به طور عمده در آب و هوای گرم و خشک رشد می کند. دانه های روغنی آن منبعی برای استخراج روغن های گیاهی است و از دیرباز غذایی کامل برای پرندگان محسوب می شد. از گل های گلرنگ برای رنگین کردن خوراکی ها و به عنوان منبعی برای استخراج رنگ طبیعی استفاده می کنند؛ علاوه بر این، گل های گلرنگ در بسیاری از موارد برای مقاصد دارویی نیز به کار می رود.

رگبرگ ها در سطح زیرین برگ برجسته و نمایان می باشد. گل های آن منفرد در یک طبق کوچک لوله ای و زرد رنگ مایل به قرمز در انتهای شاخه گلدار ظاهرمی شود. میوه ان فندقه سفید رنگ که در قسمت بالای آن دسته ای تار نازک وجود دارد. از نظر مصارف روغن آن و ماده رنگی گل های ان مورد توجه است. تکثیر گلرنگ از طریق کاشت بذر آن صورت می گیرد. در ادامه به معرفی بیماری های گیاه گلرنگ میپردازیم و نحوه مدیریت تلفیقی این بیماری ها.

باغ گلرنگ

گلرنگ گیاهی است یک‌ساله، دو‌لپه‌ای، که به راسته سینا‌دره و تیره آستراسه تعلق دارد. این گیاه روز بلند است و گلدهی آن در هوای گرم به میزان قابل توجهی جلو می‌افتد. زراعت گلرنگ در بین 40 درجه عرض شمالی و 40 درجه عرض جنوبی امکان‌پذیر است. طول دوره رشد این گیاه 140- 110 روز در نیمکره شمالی است.

در مناطقی با فصل رشد کوتاه‌تر از 120 روز و بدون یخبندان، در کمتر از 2200 درجه روز رشد نیز قادر به تولید محصول است. جوانه‌زنی گلرنگ به صورت اپی‌ژیل است. از نظر عادت رشد در گروه گیاهان برخوردار از رشد محدود قرار دارد. بنابراین، با تشکیل جوانه زایشی در انتهای ساقه، رشد رویشی آن متوقف می‌شود. گیاهی مقاوم به خشکی، شوری و شرایط نامساعد محیطی است و در مناطقی با حاصلخیزی کم نیز می‌توان به کاشت آن اقدام گردد.

ریشه گلرنگ:

گیاه گلرنگ دارای یک ریشه اصلی قوی و مستقیم است و در خاک‌ های نفوذپذیر تا عمق 3- 2 متری می‌تواند گسترش یابد. ریشه‌های فرعی آن تا عمق 60 تا 90 سانتی‌متری توسعه پیدا می‌کنند. قدرت نفوذ ریشه گلرنگ در خاک‌های متراکم بسیار بیشتر از آفتابگردان است. عمیق بودن ریشه گلرنگ، آن را قادر می‌سازد تا بتواند، رطوبت و مواد غذایی را از عمق زیاد جذب کند. به همین دلیل، این گیاه نسبت به گیاهان دیگر به خشکی مقاوم‌تر است.

ساقه گلرنگ:

ساقه اصلی در گلرنگ ایستاده، خشبی، استوانه‌ای و دارای خطوط باریک طولی، توپر، بدون پرز یا پرزدار و به رنگ خاکستری روشن تا سفید و یا مایل به زرد است. ساقه در اوایل رشد سبزرنگ است، ولی به مرور زمان کمرنگ می‌شود و در مرحله رسیدگی به رنگ کرم یا قهوه‌ای در می‌آید.

قطر ساقه در ابتدای رشد بیشتر است، ولی با افزایش رشد گیاه و ظهور انشعابات فرعی، باریک‌تر و پررنگ‌تر می‌شود. ساقه در ناحیه یقه تا حدودی ضخیم است و با افزایش تولید ساقه‌ای فرعی، نازک‌تر می‌شود و در زمان رسیدگی ترد و شکننده می‌گردد. ارتفاع ساقه بسته به عواملی مانند رقم، رطوبت، حاصلخیزی و شوری خاک، شرایط محیطی و روش کاشت متغیر و بین 45 تا 200 سانتی‌متر در نوسان است.

تاریخ کاشت از طریق تغییر شرایط محیطی در طول فصل رشد گیاه، تأثیر زیادی را بر ارتفاع گیاه می‌گذارد و به طور معمول با تأخیر در کاشت، ارتفاع گیاه کاهش می‌یابد. جوانه انتهایی ساقه گلرنگ در پایان دوره روزت، قبل از اینکه ساقه‌ها شروع به طویل شدن کنند به صورت یک ساقه مستقیم رشد می‌کند.

رنگ های مختلف گلرنگ

کاشت زودهنگام، مصرف کود و کمی تراکم، مقدار شاخه‌دهی را افزایش می‌دهد. تعداد و محل شاخه‌های فرعی بسته به شرایط محیطی، فضای رشد و ژنوتیپ گیاه متغیر است. به طور کلی، وقتی که ارتفاع ساقه اصلی به 20 تا 40 سانتی‌متر می‌رسد، شاخه‌های فرعی از بخش فوقانی آن منشعب می‌شوند.

با گرم شدن هوا فاصله میان گره‌ها زیاد و در نتیجه ساقه اصلی طویل می‌شود. زاویه بین ساقه اصلی و شاخه‌های فرعی صفتی است که به ویژگی‌های رقم و عوامل محیطی بستگی دارد. در بسیاری از ارقام، زاویه بین ساقه اصلی و ساقه‌های فرعی 20 تا 70 درجه است، ولی در بعضی ارقام به 90 درجه می‌رسد.

ارقام مختلف بر این اساس در سه گروه جای می‌گیرند؛ گروه اول ارقامی هستند که در آنها زاویه بین شاخه‌های فرعی و ساقه اصلی در حدود 70 درجه است. در گروه دوم این زاویه کمتر از 70 درجه و بیشتر از 20 درجه است. در گروه سوم این زاویه در حدود 20 درجه است و در نتیجه تشخیص گروه دوم از گروه اول و سوم مشکل است. اندازه زاویه به وسیله یک یا دو ژن کنترل می‌شود که در حالت مغلوب بودن این ژن شاخه‌ها جمع (زاویه کوچک‌تر) و در حالت غالب بودن پراکنده و یا باز (زاویه بزرگ‌تر) می‌شوند.

خرید گلرنگ

برگ گلرنگ:

برگ‌های گلرنگ بیضی شکل، بدون دم‌برگ و دندانه‌دار است که براساس نوع واریته ممکن است صاف و یا خاردار باشند. برگ‌های بخش تحتانی گلنرنگ ساده و بدون خار است. برگ‌های فوقانی بوته ممکن است از بدون خار متغیر باشند. تعداد خارهای برگ تا 24 عدد و طول آنها از 1 تا 6 میلی‌متر تغییر می‌کند.

خارهای سفت حاشیه برگ‌ها در اکثر واریته‌ها در مرحله تولید جوانه گل توسعه می‌یابند و تردد در مزرعه را مشکل‌تر می‌سازند. صفت خاردار بودن ژنتیکی است و شرایط محیطی بر آن بی‌تأثیر است. برگ‌ها بسته به نوع رقم، 10 تا 15 سانتی‌متر طول و 2.5 تا 5 سانتی‌متر عرض دارند.

حاشیه برگ‌ها به صورت‌های مختلف مانند مضرس، بدون بریدگی و یا با بریدگی عمیق و ناقص دیده می‌شود. رأس برگ‌ها دندانه تیزی دارد که امتداد تکامل رگبرگ اصلی برگ است. اندازه برگ‌ها از قاعده به انتها کوچک‌تر می‌شود. به طوری که برگ‌های قسمت فوقانی گیاه کوچک‌تر، راست‌تر و تخم‌مرغی شکل هستند و در انتهای هر شاخه به هم نزدیک می‌گردند. برگ‌ها در قاعده بزرگ، کنگره‌دار و فاق خار هستند، در حالی که در انتهای ساقه کنگره‌ها حذف و خاردار می‌شوند.

گلرنگ در کاسه

گل گلرنگ:

جام گل‌های گلرنگ موسوم به گلچه و پیوسته و لوله مانند است. بساک‌ها با اتصال به یکدیگر حلقه‌ای را تشکیل می‌دهند، ولی میله‌های آنها آزاد هستند و در پایین به جام گل می‌چسبند. گل‌ها صبح زود باز می‌شوند و تلقیح نیز به سرعت انجام می‌شود. هر گل 3 تا 4 روز باز می‌ماند.

در کل، بسیاری از گلچه‌ها خود بارور و کمتر از 10 درصد آنها دگربارورند. به دلیل اینکه پرچم‌ها زودتر می‌رسند، گل‌ها خود عقیم هستند. اما از آنجایی که بذرهای گرده مجاور واقع در یک طبق می‌توانند یکدیگر را بارور سازند، بنابراین خودگشتی از نظر ژنتیکی به سهولت انجام می شود.

گل‌های کناری عقیم و گل‌های داخلی بارور هستند. وجود حشرات برای باروری مطلوب و دستیابی به عملکرد مناسب ضروری است، ولی این مسئله ممکن است موجب عدم پایداری ژنتیکی ارقام شود. درصد دگرگشتی به فعالیت حشرات بستگی دارد به طوری که در مواردی دگرگشتی تا 95 درصد نیز دیده شده است.

به نظر می‌رسد که باد نیز عامل مهمی در دگرگشتی گلرنگ باشد و به طور متوسط تا 10 درصد در دگرگشتی آن ایفای نقش کند. به همین دلیل، برای تکثیر بذر این گیاه، یک فاصله قرنطینه‌ای معادل 400 متر مناسب است. رنگ گل‌های گلرنگ در ارقام مختلف و نیز در مراحل مختلف رشد گل‌ها (شکوفایی تا پژمردگی) فرق می کند.

به طور کلی، رنگ گل‌ها می‌تواند از سفید، زرد کمرنگ، نارنجی مایل به قرمز تا قرمز تیره تغییر کند. تا موقعی که گلچه‌ها تازه هستند. گل‌های زرد و نارنجی به رنگ زرد دیده می‌شوند، ولی بر اثر پژمردگی، گل‌های زرد به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای می‌گرایند و گل‌های نارنجی به رنگ قرمز- نارنجی در می‌آیند.

طبق گلرنگ:

هریک از ساقه‌های اصلی و فرعی در انتهای خود به یک گل آذین منتهی می‌شود. گل آذین گلرنگ طبق نامیده می‌شود و از نوع کلاپرک است. هر طبق 15 تا 120 گلچه لوله مانند را دربردارد که هریک می‌تواند مولد یک بذر گلرنگ باشد. هر شاخه 5-1 سرگل یا طبق تولید می‌کند.

تعداد طبق در هر بوته از 15 تا 150 و قطر طبق از 1.2 تا 4 سانتی‌متر متفاوت است. سرگل‌ها به طور متوسط 4.5 سانتی‌متر هستند. زمان و اندازه تشکیل جوانه گل و آغاز گل‌دهی بسته به نوع واریته، شرایط آب و هوایی و زمان کاشت متفاوت است. واریته‌هایی که دارای طبق زیاد هستند از افغانستان، کشورهای مجاور و یا مصر منشأ گرفته‌اند.

تعداد و اندازه طبق در هر بوته به عواملی مانند رقم، تراکم، حاصلخیزی خاک و موقعیت طبق بر روی بوته وابسته است. هر سرگل 30-15 بذر تولید می‌کند و طرز قرار گرفتن آنها طوری است که از خردشدن قبل از برداشت و همچنین از قرار گرفتن بذر در معرض پرندگان جلوگیری می‌کند.

طبق‌های اولیه (اصلی) و ثانوی بزرگ‌ترین طبق‌ها هستند، در حالی که طبق‌های بعدی کوچک‌ترند. طبق اولیه یا اصلی به طبق انتهایی ساقه اصلی و طبق ثانوی به طبق انتهایی شاخه فرعی منشعب از ساقه اصلی اطلاق می‌شود. به طبق انتهایی شاخه فرعی ثانوی (شاخه‌ای که از شاخه فرعی منشعب می‌شود) طبق ثالث گویند.

هر طبق توسط چندین لایه از براکته‌های مجتمع احاطه شده است. براکته‌های تحتانی، خصوصیات برگ‌های بالایی را دارند. این براکته‌ها به لحاظ شکل از دمبلی و بیضوی تا نیزه‌ای و نیز به لحاظ تعداد متفاوت هستند.

گلرنگ خشک شده

میوه گلرنگ:

بذر گلرنگ در حقیقت میوه آن و از نوع آکن یا فندقه است. قسمت بیشتر فرابر یا پریکارپ دانه گلرنگ را، فیبر تشکیل می‌دهد، ولی بخش جنین از نظر روغن و پروتئین غنی است. بلوغ بذر گلرنگ چهار هفته پس از پایان گلدهی رخ می‌دهد. میوه گلرنگ شبیه بذر های کوچک آفتابگردان است و به رنگ‌های سیاه، زرد، سفید، کرمی یا نقره‌ای است که گاهی صاف و گاهی رگه‌های خاکستری یا قهوه‌ای بر روی آن دیده می‌شود.

پوسته بذر گلرنگ بیشتر به رنگ کرم و کرم مایل به سفید است، ولی انواع راه راه آن با خطوط تیره و روشن، خال‌دار، قهوه‌ای سیاه و خاکستری نیز یافت می‌شود. پوسته بذر گلرنگ مقدار زیادی فیبر دارد و مقدار آن بیشتر از مقدار فیبر بذرهای آفتابگردان است. در انتهای بذرهای برخی از ارقام گلرنگ و همچنین در بذرهایی که در قسمت مرکزی طبق تشکیل می‌شوند کرک‌های ریزی به نام پاپوس وجود دارد.

وجود آن صفتی مفید است و بذر را از گزند پرندگان مصون می‌دارد. بذر در بسیاری از ارقام گلرنگ به شکل هرم واژگون با چهار خط برجسته مشخص است. این برجستگی‌ها موجب لوزی شکل شدن مقطع عرضی بذر می شوند. اندازه و وزن بذر در ارقام و شرایط محیطی مختلف فرق می‌کند. وزن هزار بذر گلرنگ بین 29 تا 50 گرم است. ذخیره روغن بیشتر در لپه‌ها صورت می‌گیرد.

زیاد بودن درصد پوسته از نظر تجاری یک نقص محسوب می‌شود، زیرا بین درصد پوسته و درصد روغن یک همبستگی منفی وجود دارد. چون پوسته عاری از روغن است، بنابراین با افزایش ضخامت پوسته، مقدار روغن بذر ها و میزان پروتئین کنجاله کاهش می‌یابد. با اینکه وجود پوسته نازک موجب افزایش روغن می‌شود، ولی بذر را در برابر آسیب‌های مکانیکی در طول خرمن‌کوبی و حمل‌ونقل حساس‌تر می‌سازد. به طور کلی بذر گلرنگ دارای 25 تا 40 و در ارقام جدید تا 45 درصد روغن، 30 تا 55 درصد پوسته و کنجاله، 12 تا 22 درصد پروتئین و 3 تا 10 درصد رطوبت دارد..

بازار گیاه گلرنگ (کافشه):

کشورهای عرضه کننده گیاه گلرنگ (کافشه) شامل: کشورهای آفریقایی و آسیایی می‌باشند.

روغن گلرنگ

شرایط محیطی گیاه گلرنگ:

شناخت واکنش هر گیاه زراعی به دما، رطوبت، طول روز، شرایط خاک، ارتفاع محل و سایر ویژگی‌های محیطی جهت اطلاع از شرایط اکولوژیک مناسب برای تولید آن گیاه و همچنین دستیابی به عملکرد بالا الزامی است. پراکندگی تیپ‌های وحشی در مناطق مختلف، سازگاری بالای این گیاه روغنی را با شرایط متفاوت اقلیمی کشور نشان می‌دهد.

به علاوه، سازگاری بالای گلرنگ نسبت به شرایط نامساعد خاکی موجب شده است تا در مناطق نامساعدتر و اراضی درجه دوم نیز کاشت کرد. خاک‌های عمیق و حاصلخیز برخوردار از زهکشی خوب که ظرفیت نگهداری آب در آنها زیاد باشد برای گلرنگ مناسب هستند. PH ایده‌آل خاک برای گلرنگ در حد خنثی است.

این گیاه نسبت به شرایطی ایست آبی و کمبود تهویه حساس است. گلرنگ در برابر شوری خاک مقاوم است و در صورت کشت دیم، از نظر مقاومت در برابر خاک‌های قلیایی، مانند جو محسوب می‌شود. سطوح شوری بالا در خاک درصد جوانه‌زنی، عملکرد بذر و درصد روغن را کاهش می‌دهد.

گیاهچه‌های جوان گلرنگ و بوته‌های در حالت روزت به سرما مقاوم هستند، ولی با انتقال از مرحله رویشی به زایشی و افزایش رشد طولی ساقه‌های مقاومت آنها کاهش می‌یابد و در مرحله زایشی بوته‌ها به سرما حساس می‌شوند.

باید خاطرنشان کرد که با طویل شدن ساقه، گیاه به گرما مقاوم می‌شود و در صورت وجود رطوبت کافی در خاک، تا حدود 40 درجه سانتی‌گراد را نیز می‌تواند تحمل کند. در مناطقی که ذخیره رطوبتی خاک مناسب و کافی باشد، می‌توان به دیم‌کاری گلرنگ اقدام کرد. گلرنگ با بارندگی سالانه حداقل 400- 300 میلی‌متر در یک دوره رشد، عملکرد معقولی را می‌تواند تولید کند. در کل، کاشت بهاره گلرنگ در شرایط دیم با 300 تا 450 میلی‌متر بارندگی امکان‌پذیر است.

گلرنگ به شرایط آب و هوایی نیمه خشک سازگارتر است و ارقامی که خار بیشتری دارند مقاومت بیشتری به شرایط خشک نشان می‌دهند. با اینکه گلرنگ به عنوان یک گیاه زراعی مطلوب مناطق خشک و نیمه‌خشک شهرت یافته است، ولی این امر فقط موقعی واقعیت دارد که رطوبت کافی در عمق خاک وجود داشته باشد تا گیاه بتواند از آن بهره‌برداری کند.

این گیاه در مراحل گلدهی تا دوره پر شدن بذر به دماهای بالا و شرایط آفتابی و خشک حساس می‌شود و از کشت آن در مناطقی که فصل گرم و خشک بر این مراحل منطبق است باید پرهیز کرد. مرحله گلدهی از مراحل حساس نسبت به کمبود آب شناخته شده است. کمبود رطوبت در این مرحله موجب محدودیت عملکرد می‌گردد زیرا تشکیل دانه کاهش می‌یابد و احتمال وقوع بیماری‌هایی نظیر لکه برگی و پوسیدگی طبق‌های گلرنگ افزایش می‌یابد.

بذر گلرنگ

روش کاشت گیاه گلرنگ (کافشه):

گل‌های گیاه کافشه به علت مصرف در صنایع داروسازی و غذایی مورد توجه بوده و به همین دلیل تکثیر گیاه افزایش پیدا کرده است. پرورش آن به وسیله دانه صورت می‌گیرد. بدین ترتیب که دانه‌ها را در فروردین ماه در زمینی که قبلاً آماده شده باشد، می‌کارند. زمین مورد نظر باید آفتابگیر، خشک و گرم باشد.

پس از برداشت محصول، آنها را یا به طور طبیعی در سایه یا به طور مصنوعی در حرارت ۴۰ تا ۵۰ درجه خشک می‌نمایند. پس از خشک شدن، آنها را در گونی‌های کنفی ۴۰ تا ۵۰ کیلوگرمی‌یا بسته‌های کوچکتر بسته بندی کرده و تا رساندن به بازار، آنها را در جای خشک و دور از نور نگهداری می‌نمایند.

زمان محصول برداری گیاه گلرنگ:

زمان محصول برداری گیاه گلرنگ از تیرماه شروع و تا مهرماه ادامه می‌یابد.

بیماری زنگ گلرنگ (Safflower Rust):

زنگ گلرنگ ماکروسیکلیک و تک میزبانه است و تمامی مراحل آن روی گلرنگ تشکیل می­شود. زنگ گلرنگ بذرزاد، خاک­زاد و هوازاد است. زنگ گلرنگ تنها زنگ بذرزاد بوده که از طریق بذر قابل انتقال است. این زنگ در هرجا که گلرنگ کاشت شود، دیده می­شود. گیاه در تمام دوره زندگی خود به این بیماری حساس است.

بیمارگر علاوه بر برگ و ساقه­ بوته ­های پیر، به دلیل بذرزاد و خاک­زاد بودن به گیاهچه نیز حمله می­کند. اگر آلودگی در مرحله گیاهچه اتفاق افتد، بیمارگر از منطقه طوقه نفوذ کرده و باعث مرگ گیاهچه می­ شود. اگر آلودگی قبل از گل­دهی و در زمان وجود گل ایجاد شود خسارت زیاد است و درصد روغن دانه، کاهش می­یابد و اگر آلودگی بعد از گل­دهی باشد معمولاً خسارتی ندارد. سورها و جوش­های عامل بیماری نه تنها در سطح برگ و ساقه بلکه در قسمت­های زیرزمینی نیز تشکیل می­شود.

مدیریت بیماری زنگ گلرنگ:

1. به دلیل بذرزاد بودن، استفاده از بذر سالم و ضدعفونی بذر توصیه می­شود.
2. زنگ­ها هوازاد هستند و تناوب درمورد آن­ها اهمیتی ندارد اما در این مورد؛ به دلیل خاک­زاد و تک میزبانه بودن (به شرط حذف گلرنگ وحشی) تناوب مؤثر است.
3. در مزراع آلوده به این زنگ، ضدعفونی بذر مؤثر نیست زیرا خاک، آلوده به زنگ است.
4. آیش و یخ ­آب زمستانه مؤثر است.

بیماری بوته ­میری فیتوفتورایی گلرنگ (Phytophthora drechsleri):

گیاهان مبتلا به فیتوفتورا ابتدا نشانه ­های کم­ آبی و فقر غذایی را نشان می­دهند اما به سرعت ضعیف می­شوند و به حمله سایر بیمارگرها حساس می­شوند. در تمام میزبان­هایی که به پوسیدگی ریشه فیتوفتورا مبتلا می­شوند، بسیاری از ریشه­ های کوچک از بین می­روند و ریشه­ های بزرگ لکه­ های بافت­ مرده قهوه ­ای نشان می­دهند و یا تمام سیستم ریشه ممکن است پوسیده شود.

بوته­ های آلوده به فیتوفتورا به راحتی از خاک خارج می­شوند و اگر خاک خشک باشد؛ از ناحیه طوقه قطع می­شوند. طوقه و ریشه­ بوته­ های بیمار، باریک (لاغر) و به رنگ قهوه­ ای روشن درآمده که به علت لهیدگی و جمع­ شدن بافت­ها می­باشد. عامل بیماری در زمین­های رسی و سخت، که رطوبت را برای مدت زیادی در خود نگهداری می­کنند به سرعت پیشروی می­کند. در گلرنگ در حالی که گیاه سالم و در حال سبزبودن است به یک­باره در موقع گل­دهی پژمرده و خمیده می­شود.

مدیریت بیماری بوته میری فیتوفتورایی گلرنگ:

رعایت تناوب و آبیاری به صورت جوی پشته مؤثر است.

گل گلرنگ در کاسه

بیماری بوته ­میری فوزاریومی گلرنگ (Fusarium solani):

فوزاریوم، قارچی خاکزی است که از انتهای ریشه­ اصلی یا ریشه­ های فرعی وارد گیاه می­شود. میسیلیوم قارچ به صورت بین سلولی به داخل پوست ریشه نفوذ کرده و به آوندهای چوبی رسیده و بعد از استقرار یافتن به طرف بالا و به سمت طوقه و ساقه گیاه پیشروی می­کند. میسلیوم قارچ به طور جانبی به آوندهای مجاور رخنه می­کند. مجموع این فرآیندها باعث اختلال در انتقال شیره خام گیاه می­شود و در نتیجه گیاه پژمرده و می­میرد. وجود شکاف طولی در ریشه و تغییر رنگ ریشه نیز دیده می­شود. بوته­ میری فوزاریوم به صورت پوسیدگی خشک ریشه است و برخلاف بوته­ میری فیتوفتورایی بوته آلوده به راحتی از خاک خارج نمی­شود. برگ­ها از قسمت پایین شروع به زردشدن کرده و به طرف بالا گسترش می­یابد. اگر از ساقه و نزدیک طوقه، برش عرضی تهیه کنیم؛ حلقه­ قهوه ­ای رنگی در سیستم­های آوندی دیده می­شود. قهوه ­ای شدن قسمت­های بالایی گیاه بستگی به شدت بیماری دارد.

گونه های مختلف گلرنگ:

براساس مطالعات موجود، گونه‌های مختلف گلرنگ را براساس تعداد کروموزوم به چهار دسته تقسیم کرده‌اند:

گونه‌های گروه اول تا چهارم به ترتیب دارای 12، 10، 22 و 32 جفت کروموزوم هستند. گونه زراعی گلرنگ Carthamus tinctorius L. همراه با دو گونه C.palaestinus و C.oxyacantha در گروه اول جای دارند. هر سه گونه 12 جفت کروموزوم (24- x2 – n2) دارند و یک ساقه و قابل تلاقی با یکدیگر هستند.

در ایران، علاوه بر گونه زراعی گلرنگ (C.tinctorius L.) که در بسیاری از نقاط کشور کشت می‌شود، گونه‌های C.oxyacantha M.B. و C.glaucus M.B و C.lanatus L. نیز یافت می‌شوند. گونه C.oxyacantha M.B را بسیاری از صاحب‌نظران به عنوان جد گلرنگ زراعی معرفی کرده‌اند.

بذر گلرنگ

تقسیم بندی گلرنگ بر اساس فراوانی اسیدهای چرب:

1. سرشار از اسید اولبیک (غیراشباع)
2. سرشار از اسید لینولیبک (اشباع)

از نظر کشاورزی، مهم‌ترین گونه‌هایی که به C.tinctorius وابستگی نزدیکی دارند، عبارت از گونه‌های C.lanatus و C.oxyacantha هستند. C.oxyacantha گلرنگی است در اندازه متوسط، پرشاخ و برگ، خاردار و یکساله که به طور گسترده از قفقاز تا شمال هندوستان و افغانستان پراکنش گسترده دارد.

C.lanatus در کشمیر هندوستان یافت می‌شود و ارتفاع آن به 1.8 متر می‌رسد. میزان روغن دانه در حدود 16 درصد با رنگ زرد روشن که با روغن گلرنگ قابل رقابت است. C.lanatus باید قبل از رسیدگی کامل برداشت شود، در غیر این صورت، میزان روغن آن افت قابل توجهی را خواهد داشت.

ارقام داخلی گلرنگ که از بین توده‌های محلی انتخاب شده‌اند و از عملکرد مناسب و مقاومت خوبی نسبت به بیماری‌ها به خصوص بیماری فیتوفترا دارند، ولی مقدار روغن آنها پایین‌تر و دیررس هستند. این ارقام به شرح زیر توضیح داده می‌شوند:

1. محلی 2811- مبدأ اراک، رقمی است کم‌خار، تا حدودی دیررس، مقاومت نسبی به فیتوفترا و پرمحصول با 32-31 درصد روغن.
2.  محلی 3147- مبدأ ارومیه، دیررس، بی‌خار با گل‌های قرمز- روغن 28-27 درصد و مقاوم به فیتوفترا.
3.  محلی 2819- مبدأ اصفهان، دیررس، پرمحصول، کم‌خار با گل‌های قرمز- روغن 32-31 درصد تا حدودی مقاوم به فیتوفترا.
4.  محلی 3148- مبدأ مرند، دیررس، تا حدودی پرمحصول، خاردار با گل‌های زرد نارنجی، روغن 28-27 درصد.
5.  محلی 3150- مبدأ مشهد- کمی دیررس، بی‌خار، با گل‌های زرد نارنجی، مقاوم به فیتوفترا.

بسیاری از ارقام خارجی گلرنگ که در ایران کشت می‌شوند. از آمریکا آورده شده‌اند و به شرح زیر هستند:

1. یوت- متوسط رس، خاردار با گل‌های زرد، پرمحصول، مقاوم به فیتوفترا- روغن 37 درصد.
2.  ژیلا- متوسط رس، گل‌ها زرد نارنجی، از لحاظ محصول‌دهی بعد از رقم بوت، روغن 33 درصد.
3.  تیراسکا 10- متوسط رس، تا حدودی پرمحصول، خاردار، کمی حساس به فیتوفترا و سرما، مقاوم به کم‌آبی و مناسب برای دیم‌کاری، روغن 36 درصد.
4.  فریو- متوسط رس، خاردار- با گل‌های زرد، کمی حساس به فیتوفترا، روغن 40-39 درصد.
5. یوسی 1- زودرس- خاردار با گل‌های زرد، ارتفاع متوسط حدود 65 سانتی‌متر روغن 37 درصد.

کاشت گلرنگ

اهمیت اقتصادی گیاه گلرنگ:

افزایش چشم‌گیر جمعیت و نگرانی در مورد تهیه روغن‌های خوراکی، گلرنگ را به عنوان یک گیاه مهم در صنایع تولید روغن مطرح کرده است. در گذشته کشت گلرنگ بیشتر به منظور تهیه رنگ قرمز (کارتامین) از گل‌های آن و استفاده در رنگ‌رزی بوده است. ولی، امروزه رنگ‌های مصنوعی تا حدودی به طور کامل، جایگزین رنگ‌های طبیعی شده‌اند. از آنجایی که کاشت این گیاه به منظور استفاده از دانه روغنی آن سابقه زیادی ندارد، بنابراین در اغلب منابع از آن به عنوان یک گیاه روغنی جدید یاد شده است.

زیرا، ارزیابی آن به عنوان یک محصول اقتصادی از سال 1925 آغاز شده است که در آن زمان واریته‌های مورد بررسی از روغن کمتری برخوردار بوده‌اند. میزان روغن قابل استخراج دانه گلرنگ بسته به عوامل مختلف متغیر است. میزان روغن آن بین 20 الی 45 درصد وزن گل دانه گزارش شده است.

قبل از کشت قابلیت استخراج روغن، کاشت گلرنگ، تنها به منظور برداشت گل‌های رنگین آن بود. از رنگ‌های زرد و قرمز گلرنگ در رنگرزی، صنعت پوشاک، تهیه کارتامین یا رنگ‌های خوراکی و صابون استفاده می‌شود. گل‌های این گیاه جهت مصارف دارویی، در تهیه رنگ‌های آرایشی و رنگ غذا از جمله شیرینی‌ها، سوپ‌ها و نیز در ساخت گل‌های مصنوعی، نوشابه‌های الکلی و تهیه نان‌های کلوچه نیز به کار می‌روند.

گل‌های گلرنگ را با زعفران مخلوط می‌کنند و زعفران تقلبی به دست می‌آورند. اگر مقداری گل گلرنگ بر روی کاغذ صافی مرطوب قرار داده شود، مشاهده خواهد شد که گلرنگ لک قرمزی را از خود به جای می‌گذارد، در صورتی که زعفران لکه زردرنگی را از خود به جا خواهد گذاشت.

امروزه از گلرنگ در تهیه روغن، آرد و در تغذیه دام و طیور نیز استفاده می‌شود. کنجاله گلرنگ حاوی 23 درصد پروتئین و 35 درصد فیبر است. از دانه آن برای تغذیه پرندگان به خصوص طوطی و کبوتر استفاده می‌شود. کنجاله دانه پوست‌گیری نشده گلرنگ به عنوان مکمل پروتئین در جیره غذایی گوسفند و گاوهای شیری و گوشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دام‌ها و به ویژه گوسفندان، اشتها و رغبت زیادی را به خوردن کاه و کلش گلرنگ نشان می‌دهند. به طوری که علوفه تازه گلرنگ قبل از گلدهی، علی‌رغم برخورداری از خار، به راحتی توسط گوسفند خورده می‌شود. کنجاله گلرنگ تلخ مزه است، ولی اگر آن را با کنجاله چغندر قند مخلوط کنند، دام آن را با ولع و علاقه زیاد مورد استفاده قرار می‌دهد.

گل گلرنگ

روغن گلرنگ دارای اندیس صابونی 194- 188، اندیس رایشر 0.5 و دارای عدد یدی 140 تا 152 است. با توجه به اینکه حدود 90 درصد اسیدهای چرب روغن گلرنگ را اسیدهای لینولئیک و اولئیک تشکیل می‌دهند، بنابراین خواص فیزیک و شیمیایی روغن آن توسط این دو اسید مشخص می‌شود.

چون اسید لینولییک یک اسید چرب غیراشباع با دو پیوند دوگانه است، بنابراین به دلیل بی‌ثبات بودن روغن در برابر حرارت، برای طبخ غذا مناسب نیست و بیشتر به تهیه کره گیاهی می‌رسد. در صورتی که روغن حاوی اسید اولئیک موجب نبات روغن در برابر حرارت می‌گردد و برای مصارف طباخی مناسب است.

در صنایع غذایی این روغن‌ها برای تهیه چیپس‌های سیب‌زمینی که به طور مداوم حرارت می‌بینند کاربرد دارند. روغن گلرنگ به خوبی روغن کتان و شاید بهتر از آن نیز باشد. رنگ‌های سفیدی که با روغن گلرنگ ساخته می‌شوند، این حسن را دارند که براثر مرور زمان زردرنگ نمی‌شوند و از این جهت برای مصارف نقاشی مناسب‌تر هستند. گلرنگ حاوی 79- 75 درصد اسید چرب لینولئیک است و مقدار آن از اسیدلینولئیک موجود در ذرت، سویا، بذر کتان، بادام زمینی و روغن زیتون بیشتر و از لحاظ خواص شیمیایی شبیه روغن زیتون است.

این روغن می‌تواند جایگزین سوخت‌های دیزلی نیز بشود، ولی مانند اکثر روغن‌های گیاهی، برای آن نوع مصرف گران است. روغن گلرنگ شفاف است و به سهولت تصفیه می‌شود. از روغن گلرنگ به طور سنتی به عنوان سوخت چراغ برای روشنایی، تهیه صابون و مواد آرایشی نیز استفاده می‌شود.

از آنجایی که روغن این گیاه به دلیل برخورداری زیاد از اسیدهای چرب غیراشباع سرما را به خوبی تحمل می‌کند، بنابراین استفاده از آن به خصوص در تولید روغن‌های سالاد و کره‌های گیاهی که برای حفظ کیفیت، در دمای پایین نگهداری می‌شوند بسیار مناسب است.

روغن گلرنگ قادر به حل کلسترول است و به همین دلیل به منظور پیشگیری از تصلب شرایین که یک بیماری شایع قلبی در انسان است، توجه پزشکان را به خود معطوف کرده است. روغن گلرنگ دارای اثر مسهل است. در استعمال خارجی، بیشتر به صورت مالیدن بر روی عضو مبتلا به رماتیسم و فلج نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران خمیر حاصل از دانه گلرنگ برای تسریع انعقاد پنیر به کار می‌رود. از پوسته دانه گلرنگ برای تولید کاغذ، آجر پخته، سرامیک، آجرهای سبک و خلل و فرج‌دار، انواع عایق و به عنوان سوختی با خاکستر کم و سرعت سوخت بالا نیز استفاده می‌شود.